Verkenningen in de natuur

Stilte, ruimte, duisternis – Kester Freriks – Athenaeum/Polak & Van Gennep – 304 blz.

Hetzelfde zien
Maar het zò zien
Zoals niemand het zag
(J.A. Deelder – Euforismen, De Bezige Bij, 1991)
Deze woorden van Jules Deelder kwamen direct in mij op nadat ik het boek van Freriks gelezen had. Freriks ‘beziet’ het landschap met eigen ogen, met een bepaalde intentie. Hij verkent inderdaad de natuur en is in dit boek daarbij op zoek naar stilte, ruimte en duisternis; goed passend bij het thema van de Boekenweek van dit jaar. Uit enquêtes onder leden van natuurverenigingen blijkt dat er duidelijk behoefte is aan deze drie. De auteur vult dus leemtes aan in de kennis daarover. Laten we aan de hand van Freriks eens door zijn boek lopen.

Stilte

Freriks beschrijft eerst hoe hij ‘natuur’ ervaart. Hij ziet het als een huis met verschillende vertrekken die allemaal deel uitmaken van het ecosysteem. Daarbij komt nog dat het huis in een straat, stad, enz staat. In de stilte kunnen we door niets worden afgeleid; we kunnen alleen naar onszelf luisteren en daardoor leren kennen. Freriks ziet de periode van de romantiek (19de eeuw) als promotor van stilte en noemt daarbij het schilderij “Der Wanderer űber dem Nedelmeer” (1813) van de Duitse schilder Casper David Friedrich als exponent. De auteur verwijst ook naar aan andere schrijver: Joost Zwagerman en zijn essay “De stilte van het licht”, waarin hij verslag doet over zijn “…jarenlange zoektocht naar geschilderde en gefotografeerde stilte.” Ook brengt hij een bezoek aan het Stiltemuseum, een tussen 1992 en 2002 rondtrekkende verzameling ‘stiltevoorwerpen’.

Ruimte

Niet alleen in een open landschap is ruimte te vinden, ook bijvoorbeeld in abstracte schilderijen. Freriks neemt in het afbeeldingenkatern twee schilderijen van Gerrit Benner op om dat te illustreren. Uitzichten suggereren ruimte, maar toen die door het ministerie van VROM werden beoordeeld bleken de mooiste vanaf snelwegen te zijn.
Hier komt ook weer duidelijk de natuurverkenner aan het woord als hij de landschappen verbindt met de mensen die er wonen en hun verhalen. Het landschap is ‘een deelnemer aan onze belevenissen’. Dan weer de schrijver, bij zijn opsomming van samenstellingen met stilte, ruimte en duisternis. Ook nu blijkt dat de indeling van Freriks in de drie hoofdstukken arbitrair is. De begrippen staan niet alleen! Ga maar eens ’s nachts op een uitgestrekt heideveld op de Hoge Veluwe staan, dan beleef je ze alle drie. Freriks laat ook in dit hoofdstuk zijn culturele kennis zien. Hij haalt er dichters bij, zoals Hendrik Marsman met zijn “Herinnering aan Holland” (1936) en schilders, zoals Meindert Hobbema met “Het laantje van Middelharnis”.

Duisternis

Het nadeel van elektriciteit is dat we ’s nachts alles kunnen verlichten. Zijn we bang voor de duisternis? Vroeger was die er wel, toen moesten we het nog doen met kaarslicht, het licht van een houtvuur of maanlicht. Tijdens zijn wandeling over de zandpaden bij Lage Vuursche moet Freriks zijn tastzin gebruiken. Zichtbaar zijn alleen contouren. Hij gebruikt de term ‘mentale architectuur’ om de ‘wisselwerking tussen de ons omringende wereld en de gesteldheid van ons innerlijk’ duidelijk te maken. Duisternis wordt vaak geassocieerd met het kwade. Hij geeft daarbij een citaat uit “Bij nacht en ontij” van Roger Ekirch: “De duisternis van de nacht leek op de hel, Satans eeuwige verblijfplaats”. Duisternis is ‘niet kunnen zien’, dat wordt gecompenseerd door versterking van andere zintuigen, zoals het gehoor. De nachtelijke kanotocht van de auteur in Limburg is één van de verkenningen die mij het meest heeft geboeid.
Er zijn nog plekken in ons land te vinden waar we een ‘stikdonkere’ nacht kunnen ervaren: op de Wadden en op het IJsselmeer bijvoorbeeld.

De schrijver

Kester Freriks is een literaire duizendpoot. Hij beoefent alle genres: romans, verhalen gedichten, toneel, brieven, essays, biografieën, reportages, vertalingen. De laatste 10 jaar schrijft hij voornamelijk over de natuur, beginnend met een boek over de valk (2008). Zijn boek Vogels kijken werd enthousiast ontvangen. Zijn thematiek, nergens thuis zijn, is in veel boeken te herkennen. In zijn natuurboeken is dat thema iets aangepast: hij is op een zoekt naar iets wat verloren is gegaan met als doel het terug te vinden. Dat vinden we in dit boek duidelijk terug en is bijvoorbeeld ook aanwezig in zijn boek Verborgen wildernis (2010), dat veel raakvlakken heeft met het hier besproken boek. Beide wil ik van harte aanbevelen! Ga daarna zelf eens zoeken naar onbekende plekken en tijden van stilte, ruimte en duisternis en wordt ook een beetje romanticus.

De uitgave

Athenaeum heeft een mooi boek uitgegeven in hardcover met stofomslag dat past bij de inhoud. Elk hoofdstuk begint met een fotokatern in kleur, voorzien van afbeeldingen die bij respectievelijk stilte, ruimte en duisternis horen. Er is tevens een literatuurlijst opgenomen. Tot slot een fotoverantwoording. Ik ben blij dat bij de afbeeldingen geen storende beschrijving staat. Wil je toch weten wat de afbeelding voorstelt, dan is dat daar snel genoeg te vinden.

Kees de Kievid