Waarom Johan van Oldenbarnevelt werd onthoofd
De zaak Oldenbarnevelt. Val, proces en executie – Wilfried Uitterhoeve – Vantilt – 208 blz.
Johan van Oldenbarnevelt overleed op 13 mei 1619. Hij stierf een niet-natuurlijke dood: hij werd onthoofd. We herdenken dus dit jaar zijn sterfdag, vierhonderd jaar geleden. Het is niet het enige boek dat ter gelegenheid daarvan verschijnt, of zal verschijnen. Binnenkort zal ik een bespreking wijden aan de roman De advocaat van Holland geschreven door Nicolaas Matsier. Deze roman is min of meer een aanvulling op dit boek met historische gegevens over Van Oldenbarnevelt en stelt de gedachteroerselen van hem centraal.
De historicus en jurist Uitterhoeve gaat nog eens gedegen na wat er precies gebeurd is. Daarbij gebruikt hij oorspronkelijke documenten uit die tijd en wat er daarna over deze zaak verschenen is, waarbij hij veelvuldig citeert uit de beroemde vijfdelige biografie over Van Oldenbarnevelt door Jan den Tex. Het zwaartepunt ligt nu op de val, de arrestatie, de verhoren, het vonnis en de executie. Daarvóór besteedt Uitterhoeve twee hoofdstukken aan de opkomst en de loopbaan van “de grootste Nederlandse staatsman” (Fruin). Dit kon niet achterwege blijven, ondanks de titel, omdat een aantal conflicten hun oorsprong daar hebben liggen. Hij wijst, daar waar het nodig is, ernaar vooruit.
Van groot belang is, volgens de auteur, de tegenstelling tussen Van Oldenbarnevelt en Maurits. Die was er in het begin niet: Van Oldenbarnevelt heeft Maurits zelf voorgedragen als opvolger van Willem van Oranje. Toch wordt hun verslechterende relatie al merkbaar in de aanloop naar de slag bij Nieuwpoort (1600). Een relatie die alleen maar slechter wordt aangaande het wel of niet onderhandelen over een Bestand, dat er uiteindelijk ondanks de tegenstand van Maurits in 1609 toch komt. Uitterhoeve benadrukt hierbij ook de karakterverschillen tussen de twee. Maurits, de introverte, bedachtzame strateeg, die liever geen risico wilde nemen met het leven van zijn manschappen, tegenover de intelligente, handige, snelle politicus, die uitsluitend zijn politieke doelen voor ogen had.
Wettelijk was Maurits ondergeschikt aan Van Oldenbarnevelt, hij moet de instructies van de Landsadvocaat (en de Staten) opvolgen, die daarbij wel erg weinig rekening hield met de gevoelens van de prins. Hun inzichten verschilden geregeld, maar steeds kon Van Oldenbarnevelt zijn opvattingen doordrijven door de Staten resoluties te laten aannemen, die het meest met zijn denkbeelden overeen kwamen.
Ook op godsdienstig terrein stonden de twee tegenover elkaar. Van Oldenbarnevelt was geneigd tot de leer van Arminius en zijn aanhangers de remonstranten. Maurits koos voor Gomarus en zijn volgelingen, de contraremonstranten. Tot die laatsten behoorde ook Reynier Pauw, burgemeester van Amsterdam. Met hem kwam Van Oldenbarnevelt niet alleen religieus in conflict, maar ook al eerder omtrent het Bestand. Pauw vervulde een grote rol in het gehele proces tegen Van Oldenbarnevelt en was de grootste voorstander van zijn executie.
In het proces ging het, wat de beschuldiging betreft, niet meer direct om de godsdienst, hoewel het tegenhouden van een Nationale Synode zeker heeft meegeteld, maar om twee kernbeschuldigingen (naast enkele andere). Hij zou een nieuw staatsbestel hebben willen invoeren en daarmee de eenheid van de kerk, maar vooral de positie van Maurits ondergraven. En hij zou zich schuldig hebben gemaakt aan landverraad door “zijn oor teveel naar de Habsburgers te laten hangen”. Voor dat laatste is hij uiteindelijk (met onvoldoende wettig bewijs) tot de dood door het zwaard veroordeeld.
Maurits had zich (zoals bij zijn manschappen) van zijn beste kant kunnen laten zien door Van Oldenbarnevelt gratie te verlenen. Die wilde dat niet vragen, omdat hij daarmee impliciet zijn schuld zou bekennen. Graaf Willem Lodewijk en Louise de Coligny hebben Maurits nog proberen om te praten, maar zonder resultaat.
Uitterhoeve meent dat er uiteindelijke geen gerechtelijke moord heeft plaatsgevonden. Wel was er sprake van een politiek proces. De formatie van het rechterlijk college was niet volgens de toen geldende normen samengesteld en was er vooraf op uit Van Oldenbarnevelt uit te schakelen, zo niet door een executie, toch zeker als leider van zijn aanhangers. De auteur veronderstelt zeker vooringenomenheid bij de rechters (vierentwintig in totaal) als hij opmerkt: “Ik krijg het niet uit de pen dat zij in wijsheid en (zoals Den Tex meent) naar eer en geweten hebben beslist”. Maar ook bij Van Oldenbarnevelt heeft hij zijn bedenkingen. Die antwoord tijdens zijn verhoren naar waarheid, maar ook kan hij zich zaken niet meer herinneren, terwijl hij toch zo’n fabelachtig geheugen heeft, maar dat heeft hij “selectief gebruikt”. Van Oldenbarnevelt was een slimme manipulator en hij was dat bij het beantwoorden van de verhoorvragen zeker niet verleerd.
Is de zaak nu door Uitterhoeve volledig opgelost? De auteur zegt zelf dat er nog genoeg vragen overblijven, maar hij heeft geprobeerd verscheidene meningen van historici tegen het licht te houden. Meningen die nogal eens uiteenlopen. Duidelijk wordt, dat al vanaf kort na zijn dood de aversie tegen Van Oldenbarnevelt afnam. Daarover kon ook al geschreven worden. Denk maar eens aan de tragedie Palamedes oft vermoorde onnooselheyd van Joost van den Vondel (1625). Agamemnon, die een gewillig oor leent aan de intriganten, staat voor Maurits, Palamedes voor Oldenbarneveldt. En ook van Vondel: Het Stockske van Joan van Oldenbarnevelt, waarin hij duidelijk afstand neemt.
Uitterhoeve is er uitermate goed in geslaagd de gang van zaken op een rijtje te zetten. Hij maakt daarbij veelvuldig gebruik van citaten en van contemporaine documenten. Treffend zijn de fragmenten opgetekend door Van Oldenbarnevelts dienaar Jan Francken, die gedurende zijn gehele gevangenschap tot en met de executie bij hem is gebleven. Ik kan dit boek daarom zeker aanbevelen. Het zal voor minder goed ingewijden niet zo gemakkelijk te lezen zijn, maar er is genoeg documentatie te vinden om dat te verhelpen.
De uitgever heeft er een aantrekkelijk boek van gemaakt: softcover met flappen. Het is voorbeeldig in kleur geïllustreerd, telkens (op een paar uitzonderingen na) op de linker bladzijde. De geciteerde fragmenten zijn afwijkend gedrukt en dus goed herkenbaar. Noten, Literatuur, Illustratieverantwoording en personenregister completeren deze aantrekkelijke uitgave.
Kees de Kievid
