Indrukwekkende experimentele verzetsroman

Mens of niet – Elio Vittorini – Herziene vertaling Antonie Kee – Schokland – 186 blz.

Mens of niet is heruitgegeven in de serie Kritische Klassieken van uitgeverij Schokland. De boeken in de serie zijn prachtige uitgaven met een stofomslag en een leeslint. Het heruitbrengen van boeken die op vorige generaties lezers veel indruk hebben gemaakt, is een prachtig, maar ook gedurfd initiatief van uitgeverij Schokland, in een tijd dat boeken ‘het’ in een paar maanden moeten maken omdat ze anders in de ramsj en nog weer later in de vergetelheid belanden.

De schrijver van Mens of niet, Elio Vittorini(1908-1966), was in zijn jonge jaren fascist, uit verzet tegen het burgerlijke milieu van zijn ouders, maar stond toen al open voor sociale en literaire vernieuwingen.
Hij vertaalde werken van Amerikaanse schrijvers als Faulkner en Steinbeck en werd door hun werk, maar ook door de boeken van Ernest Hemingway beïnvloed. Dat is goed te merken aan Mens of niet. Het is geen gewone verzetsroman, maar een poëtisch en filosofisch werk waarin de universele vragen wat maakt een mens tot mens en de verschillen tussen goed en kwaad centraal staan. In 1937 werd Vittorini vanwege zijn afwijkende opvattingen en kritische houding t.o.v. Mussolini uit de fascistische partij gezet. Niet veel later sloot hij zich aan bij PCI, de Italiaanse communistische partij. Ver na 1945, na de Russische inval in Hongarije in 1956, verliet hij deze partij ook en werd lid van de socialistische partij.
Gedurende de Tweede Wereldoorlog verbleef hij in Milaan, de stad waar het boek zich afspeelt. Vittorini zat zelf in het communistisch verzet tegen de Duitse bezetters en hun fascistische Italiaanse vrienden. Het boek is dan ook gebaseerd op zijn eigen ervaringen.

We volgen het leven van verzetsstrijder N-2 en zijn kameraden die verscheidene aanslagen plegen. Speelt in de meeste verzetsromans het voorbereiden en plegen van de verzetsdaden een grote rol, in een Mens of niet is dat niet het geval. We lezen uitgebreid over de discussies die de verzetsmannen onderling voeren over bijvoorbeeld de redenen waarom ze bij het verzet zijn gegaan, maar ook over hun relaties met hun vrouw of gezin. Vittorini staat stil bij de gevolgen van de aanslagen als hij de doden die zijn gevallen door de represailles uitgebreid beschrijft. Voor elke gedode Duitser werden tien willekeurige Italianen, vaak gevangenen, gefusilleerd. Bij Vittorini zijn dit niet gewoon maar aantallen, maar individuen waarvan hij er enkele uitlicht.

Een tweede lijn in het verhaal is de liefdesrelatie tussen N-2 en de getrouwde Berta. Ook deze geschiedenis is autobiografisch. Vittorini had jarenlang een verhouding met de vrouw van zijn vriend en collega Giansiro Ferrata, Ginetta Varisco. Giansiro en Ginetta scheidden uiteindelijk en Vittorini en zij trouwden later. De mannenvriendschap leed kennelijk niet onder deze affaire, want later schreef Ferrata nog een mooie inleiding bij Mens of niet. Dit alles is ook, en veel uitgebreider, te lezen in het verhelderende nawoord van vertaler Antonie Kee.
Vittorini gebruikt allerlei verteltechnieken om zijn verhaal voor het voetlicht te brengen. Veel lange dialogen met herhalingen en cursief gedrukte tussenhoofdstukken waarin N-2 terugblikt op zijn jeugd. Ook laat hij zien hoe de Duitsers met hun vrienden en met hun honden omgaan. Honden met namen als Gudrun en Kapitän Blut.

In Mens of niet gaat Vittorini op zoek naar het antwoord op de vraag of een mens altijd mens is. De onmenselijkheid zit in de mens, dat is in elk geval een conclusie die hij trekt. Als we in de wereld om ons heen kijken, naar de oorlogen en opstanden die nog altijd plaatsvinden, zien we die conclusie telkens weer bevestigd. Wie staat aan de goede kant en wie aan de verkeerde? Is er wel een goede en verkeerde kant?
Mens of niet heeft zijn waarde behouden, door in te gaan op deze vragen en daarom is het terecht dat dit indrukwekkende boek, dat bij heruitgave in 1995 wat ondersneeuwde in de hausse aan verzets- en oorlogsboeken vijftig jaar na de oorlog, in 2013 weer een kans krijgt om gelezen te worden door een nieuwe generatie lezers.

Pieter Feller