Met Nooteboom door Duitsland
Berlijn – Cees Nooteboom, met foto’s van Simone Sassen – De Bezige Bij – 432 blz.
In oktober 2016 zal de Nederlandse literatuur centraal staan tijdens de Frankfurter Buchmesse. Daarom toog uitgeverij Atlas Contact onlangs met dertien van haar auteurs naar München om hen tijdens een feestelijke lunch alvast voor te stellen aan Duitse journalisten en uitgevers. Adriaan van Dis, Nelleke Noordervliet, P.F. Thomése en hun collega’s zullen zichzelf en hun werk bij die gelegenheid ongetwijfeld stevig hebben gepromoot, maar of dat tot Duitse uitgaven van hun boeken gaat leiden is maar de vraag. Nederlands auteurs, en dat geldt zeker voor de jongere generatie, zijn voor het Duitse lezerspubliek vrijwel onbekend. Bovendien hebben enkele van hun veelgelezen voorgangers de lat hoog gelegd. De hoofdredacteur van een grote Duitse uitgeverij verwoordde dat voor de microfoon van de NOS als volgt: ‘Ik ben opgegroeid met Nooteboom en Mulisch. Dat is voor mij de norm.’
Cees Nooteboom wordt al sinds het midden van de jaren tachtig in Duitsland veel gelezen. Een groot deel van zijn oeuvre is er in vertaling verkrijgbaar. En hij ontvangt er prijzen. De bundel Berlijn laat mooi zien dat die belangstelling wederzijds is. Duitsland is voor Nooteboom het land van de Europese cultuur, van de denkers, schrijvers en kunstenaars. Het land van Goethe, maar ook dat van de DDR en verwoeste levens.
Door een gelukkige samenloop van omstandigheden – of voelde hij iets in de lucht hangen? – woont Nooteboom in 1989 een groot deel van het jaar in Berlijn. Op de avond van 9 november hoort hij in een taxi het bericht dat de Muur open is. Hij spoedt zich naar de Brandenburger Tor en is daar getuige van de emotionele taferelen. De mensenmassa uit het Oosten ontmoet daar de toegestroomde West-Berlijners. Er wordt gefeest, gezongen en gehuild. Jongeren klimmen op de muur, worden er vanuit de DDR weer vanaf gespoten. Dan ziet Nooteboom ook de Oost-Duitse soldaten staan: ‘De jongens dansen in hun waterstralen, de kwetsbare rij soldaten vormt het decor voor hun ballet. In het halfduister kan ik hun gezichten niet zien, en zij zien alleen de dansers. De anderen, het grote dier van de massa die steeds groter wordt, kunnen ze alleen maar horen. Dit is de afbraak van hun wereld, de enige wereld die ze ooit gekend hebben’.
De val van de Berlijnse muur is het scharnierpunt in deze bundel, die eerder werd uitgegeven als Berlijn 1989-2009. Nooteboom blijft het herenigde Duitsland volgen, zoals hij ook teruggaat naar zijn eerste bezoek aan Berlijn, in januari 1963. Meestal reist hij alleen, soms heeft hij een reisgenoot: zijn echtgenote Simone Sassen, die de sfeervolle foto’s maakt; W.L. Brugsma, in 1963, en de kunstenaar Armando, die gefascineerd lijkt door verval. De spectaculaire gebeurtenissen van november 1989 zetten een proces in gang dat Nooteboom mateloos fascineert. Dat gaat dan niet om de ‘breaking news’ momenten, maar om de bewegingen die op een ander niveau plaatsvinden: ‘Geschiedenis is een substantie die uit zichzelf vervaardigd wordt, als je je van het staccato van de krantenkoppen afwendt en heel goed luistert hoor je het oneindig trage knarsen van de grote wielen, waartussen nooit iets verloren gaat’.
De reiziger Nooteboom is in deze bundel geen toerist die bezienswaardigheden bekijkt omdat hij die gezien wil hebben, wil kunnen afstrepen van zijn lijstje. Hij is ook geen reiziger die gebouwen of schilderijen vooral beleeft als grote architectuur of grote kunst. De geschiedenis is zijn drijfveer, hij bezoekt plekken om wat er heeft plaatsgevonden. Dat leidt tot bespiegelingen, evenzeer als bespiegelingen de aanleiding kunnen zijn om een plek te bezoeken. Het volgen van een gids heeft voor hem geen zin, het strooien met benamingen voor stijlperioden zegt hem weinig. Hij luistert meestal niet want ‘Zoals altijd werd de aandacht van de reiziger getrokken door iets wat nu juist niets betekende’.
