Een schandvlek op de menselijke beschaving

De geschiedenis van de slavernij – Dick Harrison – Vertaling: Ger Meesters – Uitgeverij Omniboek – 704 blz.

Slavernij is een begrip dat terecht heel wat negatieve associaties oproept. Veel mensen zullen bij het horen van het woord spontaan denken aan de zwarte slaven op de katoenplantages in Amerika. Of misschien aan de slavenopstand van Spartacus in het Oude Rome. Of aan de meisjes die vandaag verplicht worden tewerkgesteld in de seksindustrie. Dick Harrison brengt ons met zijn imponerend overzicht over de geschiedenis van de slavernij meteen tot de harde realiteit: slavernij is van alle tijden van de oudheid tot nu.

Het boek van de Zweedse hoogleraar Geschiedenis aan de Universiteit van Lund oogt monumentaal. Het wordt nog indrukwekkender bij de bedenking dat dit werk eigenlijk een compilatie is van een trilogie die hij in de periode 2006-2008 publiceerde. Van dit uitgebreide werk maakte de auteur een ingekorte versie. De Nederlandse vertaling hiervan is uitgebreid met extra hoofdstukken en paragrafen uit het driedelige werk. Het gaat dan voornamelijk om informatie over de Nederlandse en Belgische rol in de slavernij onder meer in de voormalige kolonies. Het boek met leeslint bevat verder nog een katern met kleurenafbeeldingen, meer dan twintig tabellen en kaarten, een bronnen- en literatuurlijst en een register.

Harrison begint zijn verhaal met een poging tot definitie van slavernij. Dit blijkt vanuit historisch perspectief niet zo eenvoudig te zijn. De enige gemeenschappelijke deler is onvrijheid. De belangrijkste oorzaken van slavernij zijn in alle tijden en bij alle volkeren vrij gemakkelijk aan te duiden: oorlog en armoede. Mensen worden tot slavernij gedwongen doordat ze krijgsgevangen worden gemaakt of omdat ze door schulden gedwongen worden zichzelf of familieleden te verkopen.

Slavernij blijkt al vanaf de oudste culturen voor te komen. Opvallend is de grote waaier aan taken die slaven opgelegd kregen. Het Oude Griekenland kende heel wat gewone huisslaven waaronder artsen en leraars. In de stadstaat Athene verrichten 10.000 à 20.000 slaven zwaar labeur in de zilvermijnen van Laurion maar heel wat slaven voerden openbare taken uit. Zo werd de openbare boekhouding aan staatsslaven toevertrouwd. Meer nog: slaven vormden zelfs de politiemacht in de stad. Het inschakelen van slaven in openbare taken treffen we ook aan in Rome waar zij op een bepaald moment instonden voor de watervoorziening en het onderhoud van de aquaducten, watertorens en reservoirs. In de Islamitische wereld komen we de mammelukken tegen. Dit waren slavensoldaten. In Egypte zal een mammelukkenleger rond 1240 zelfs de macht grijpen en sultans voortbrengen. Opvallend in dit geschiedkundig overzicht is dat slavernij maatschappelijk geïnstitutionaliseerd was. Zelfs vanuit de grote godsdiensten (jodendom, christendom en islam) komen opvallend weinig kritische geluiden.

Naast de grote geschiedkundige lijnen besteedt Harrison ook aandacht aan de individuele slaven als aan de betrokkenen van de slavenhandel zelf. In zijn proloog vertelt hij het verhaal van de Engelse kapitein Samuel Gamble. Hij was een slavenhandelaar en zijn relaas met zijn schip de Sandown in 1794 was een aaneenschakeling van ongeluk, miserie en menselijke ellende niet alleen voor de slaven maar ook voor de zeelieden. Kapitein Gamble is een kleine schakel in de beruchte trans-Atlantische driehoekshandel tussen Europa, Afrika en Amerika waaraan Harrison trouwens een flink deel van zijn boek wijdt.

Het boek van Harrison is indrukwekkend maar tegelijk ook confronterend. Zeker als de auteur in zijn laatste hoofdstuk moet concluderen dat in de moderne tijd slavernij nog altijd bestaat. Harrison haalt een stripverhaal van Kuifje aan met name Cokes in voorraad. In dit album stoten Kuifje en kapitein Haddock in de Rode Zee op een schip vol Afrikaanse slaven. De vrome Afrikaanse moslims (met codenaam ‘cokes’) zijn de mening toegedaan dat ze op weg zijn naar Mekka. In feite is hun bestemming een slavenmarkt in Saudi-Arabië. Slavenhandel was in de jaren vijftig in die regio nog een courante praktijk. Slavernij werd in die landen pas in de periode 1962-1970 afgeschaft.

Vandaag is slavernij in bepaalde landen nog schering en inslag. Alleen al in India worden jaarlijks honderdduizenden meisjes verkocht als seksslavinnen. In datzelfde land werken miljoenen mensen als schuldslaven. En is de slavernij in het Westen uitgestorven? Wat te zeggen van de jonge meisjes die in de 21ste eeuw – in veel gevallen – onvrijwillig vanuit Oost-Europa in West-Europa werden tewerkgesteld als prostituee?

De geschiedenis van de slavernij maakt niet vrolijk. Slavernij is en blijft een schandvlek in de menselijke geschiedenis. De auteur is in zijn epiloog terecht hard voor de huidige internationale gemeenschap: ‘de strijd voor politieke dominantie en controle over energiebronnen staat hoog op de agenda van de grote mogendheden. De strijd tegen de slavernij niet.’ Harrison besluit: ‘In de 20ste eeuw hebben we van de slavernij een non-issue gemaakt, een non-probleem. Daarmee veroordelen we miljoenen mensen tot leven in onvrijheid.’

Kris Muylle