De vleugels van de geest

Rebelse genieën – Andrea Wulf – vertaling: Fennie Steenhuis, Nannie de Nijs Bik-Plasman en Mijke van Leersum – Atlas Contact – 586 blz.

In de periode 1794 tot 1804 lag het intellectuele en culturele centrum van Europa niet in een hoofdstad zoals Londen of Parijs maar wel in Jena, een klein Duits stadje van amper 800 huizen en 4.500 inwoners in het hertogdom Saksen-Weimar. Aan de plaatselijke universiteit verzamelden zich een aantal jonge briljante filosofen en schrijvers die onder elkaar over nieuwe opvattingen discussieerden waarbij ze de wereld als één geheel beschouwden waar alles met elkaar verbonden was: de kunst en het leven, het individu en de samenleving, de mensheid en de natuur. Ze bedachten er een term voor: de wereld romantiseren. In Rebelse genieën laat Andrea Wulf de opwinding van deze periode voelen aan de lezer.

De auteur stelt in het ganse verhaal een autonome vrouw centraal waarmee ze zich vereenzelvigt. Caroline Michaelis-Böhmer-Schlegel-Schelling was dan ook niet de eerste de beste. Deze hoogopgeleide vrouw huwde onder dwang met een dertig jaar oudere arts waarmee ze drie kinderen kreeg waarvan er twee stierven. Ze wordt weduwe en komt, zwanger door een Franse soldaat, wegens haar Franse sympathieën terecht in de gevangenis van het slot van Königstein. Ze huwt uiteindelijk met August Wilhelm Schlegel. Samen met haar man zal ze in vijf jaar tijd zestien toneelstukken van Shakespeare in het Duits vertalen. Tientallen van de driehonderd recensies en essays die in de jaren erna onder de naam van Schlegel gepubliceerd werden, waren in feite door Caroline geschreven. Uiteindelijk zal ze haar man verlaten en huwen met de veel jongere Schelling alhoewel ze alle drie het goed met elkaar konden vinden. Deze laatste zal trouwens met zijn System des tranzendentalen Idealismus de filosofische basis schrijven voor de Romantiek. In een artistieke creatie komen de natuur – het onbewust product van het ik – en het bewuste ik samen.

Het was de filosoof Fichte die met zijn filosofie van het ‘ik’ in 1794 een aanzet gaf aan Jena als intellectueel centrum. De vrijheid van het individu wordt een belangrijk thema. De kern van de zogenaamde Jena-kring bestond uit een tiental personen, stuk voor stuk sterke karakters, die met elkaar optrokken en elkaar inspireerden. Het was niet allemaal koek en ei. Friedrich, de jongere broer van August Wilhelm en de dichter Schiller ontwikkelden een grote afkeer van elkaar en bekritiseerden elkaars werk onophoudelijk. Een ander opmerkelijk figuur was de dichter Friedrich von Hardenberg, beter bekend onder zijn pseudoniem Novalis. Een man van uitersten. Hij had een sterke wetenschappelijke interesse en was actief in de mijnbouw. Hij wordt smoorverliefd op de tiener Sophie von Kühn. Na haar dood schrijft hij – onder invloed van wijn, seksuele opwinding en opium – Hymnen aan de nacht, het belangrijkste gedicht van de jonge romantici. Tot slot dient zeker Goethe vermeld te worden die een echte vaderfiguur is binnen dit jong geweld en regelmatig de rol van bemiddelaar opneemt. Hij ontwikkelt met Schiller een innige vriendschap. Een kleine nevenrol is weggelegd voor Alexander von Humboldt die even in Jena verblijft alvorens op avontuur te vertrekken naar Zuid-Amerika. Zijn verhaal beschreef Wulf in haar bestseller De ontdekking van de natuur.

Rebelse genieën is niet het eerste boek over de gouden generatie van Jena. Enkele jaren geleden verscheen De republiek der vrije geesten van Peter Neumann. Andrea Wulf slaagt er in tegenstelling tot deze auteur in om de dynamiek van de Jenakring weer te geven en te beschrijven mede dankzij de vele dagboekfragmenten die ze verwerkt in haar tekst. Hier en daar krijg je het gevoel een roman te lezen. Ze integreert verder de ideeën van filosofen als Kant, Fichte, Schelling en Hegel op een begrijpbare manier in het geheel.

Uiteindelijk valt de Jenakring uit elkaar. Barsten in de vriendschap worden breuken. Schandalen eisen hun tol. Als klap op de vuurpijl plunderen en vernietigen de troepen van Napoleon Jena in oktober 1806. De filosoof Hegel is de enige die is gebleven maar hij vertrekt uiteindelijk ook. Vijf maanden later zal hij zijn invloedrijke Fenomenologie van de geest publiceren.

In een epiloog beschrijft Wulf hoe het verder ging met de protagonisten. Het is o.m. dankzij madame de Staël – nog zo’n vrijgevochten vrouw – dat de ideeën van de Jena-kring hun weg vinden naar de salons van Europa en de Verenigde Staten. Haar Over Duitsland is binnen drie dagen uitverkocht. De Jena-kring oefent een grote invloed op de Romantiek in de Angelsaksische wereld waarbij het ‘in de natuur zijn’ een belangrijk inspirerend element vormt voor dichters, schrijvers en andere kunstenaars.

Andrea Wulf besluit: ‘De Jena-kring gaf onze geest vleugels. Hoe we ze gebruiken is helemaal aan ons.’

Kris Muylle