Polemiek tussen denken en geloof

Je hebt gewonnen, Galileeër – Anton van Hooff – Omniboek – 176 blz.

De titel van dit boek verwijst naar een uitroep van de Romeinse keizer Julianus – bijgenaamd de Afvallige – bij zijn dood in 363. Tijdens een veldslag bij Samarra in het huidige Irak trof een speer hem in het onderlijf. Volgens de kerkhistoricus Theodoretos van Kyrrhos (ca. 393 – ca. 462) zou hij met deze woorden zijn nederlaag hebben toegegeven en een godslastering hebben bedreven. ‘Galileeër’ was een hatelijke betiteling voor de christenen die de keizer had gebruikt in een van zijn geschriften. De vermeende uitspraak van de keizer en de details van zijn dood gaven aanleiding tot een verbeten polemiek en is exemplarisch voor de hevigheid waarmee heidense en christelijke schrijvers elkaar bekampten.

Een van de fascinerende aspecten van het christendom is hoe deze kleine sekte uit een uithoek van het Romeinse Rijk erin geslaagd is uit te groeien tot de dominante godsdienst in nauwelijks een paar eeuwen. Er was nochtans geduchte concurrentie van andere oosterse godsdiensten zoals die van de Perzische Mithras, de Egyptische Isis en de Klein-Aziatische Kybelè. Van Hooff haalt terloops een aantal elementen aan die hierin meegespeeld hebben. Zo betekende de opstanding uit de dood – die ook gold voor vrouwen en slaven – een sterke wervende kracht voor het christendom. Maar wat ongetwijfeld heeft meegespeeld is dat het christendom vanaf de tweede helft van de tweede eeuw beschikte over een aantal intellectuele woordvoerders die ontbraken bij de concurrerende religies. Dat zowel eenvoudige als geschoolde mensen een onderdak bij het christendom vonden, gaf de Kerk een beslissend voordeel.

Anton van Hooff legt de focus op de discussie die intellectuele heidenen en gelovigen voerden over een aantal geloofspunten van het christendom. De nadruk ligt hierbij vooral op de geschriften van drie bestrijders namelijk Kelsos (rond 178), Porphyrios (ca. 233 – ca. 303) en de reeds genoemde keizer Julianus (331 – 363). Hun werken zijn (grotendeels) verloren gegaan maar kennen we dankzij hun respectieve christelijke opponenten, de apologeten Origenes, Makarios en Kyrillos.

De polemieken spitsten zich toe op een aantal geloofspunten die rationeel niet te verklaren waren. Een van deze discussies bijvoorbeeld handelde over de menswording van God via de baarmoeder en dan nog via een maagdelijke verwekking. De geloofsverdedigers moesten alle zeilen bijzetten over de vraag waarom God zolang had gewacht om zijn Zoon in menselijk gedaante te zenden. De apologeten verdedigden de maagdelijke verwekking door te verwijzen naar een profetie van Jesaja in het Oude Testament waarin sprake is van een maagd die zal zwanger worden en een zoon zal baren.

Andere geloofspunten die in afzonderlijke hoofdstukken aan bod komen zijn onder meer de schandelijke kruisdood van Jezus en zijn verrijzenis. De wonderen die Jezus heeft verricht tijdens zijn leven blijken geen groot struikelblok te zijn geweest voor de heidense auteurs. In de toenmalige wereld werden wonderbaarlijke genezingen niet vreemd bevonden. Meer nog: de exploten van andere wonderdoeners zoals Apollonius van Tyana werden nog indrukwekkender dan die van Jezus bevonden.

Volgens van Hooff bestaan veel van deze discussies uit ellenlange epistels die hij gelukkig kernachtig en beknopt weergeeft wat meteen de grote meerwaarde is van dit boek. Zijn betoog is goed onderbouwd en met noten verwijst hij naar zijn bronnen. Hieraan voegt hij een aantal herinneringen toe uit zijn jeugdjaren toen hij kennismaakte met het – later afgezworen – geloof en verder nog wat persoonlijke bedenkingen. Naast een middenkatern met vijftien kleurenafbeeldingen zijn nog een beknopte bibliografie en register opgenomen.

Uiteindelijk legden de heidense intelligentsia het af tegen de geloofsverdedigers, apologeten en kerkvaders. Het christelijk geloof groeide uit tot een wereldreligie. Heel wat van de punten in de toenmalige polemiek zullen de eeuwen daarop opgerakeld worden en aanleiding geven tot conflicten zelfs tot op de dag van vandaag.

Kris Muylle