Ambitie & ondergang – Marc Boone

De opkomst en ondergang van een levereter

Onder massale publieke belangstelling hakte de stadsbeul op 22 maart 1488 op de Brugse Grote Markt het hoofd af van ridder Pieter Lanchals. Daarmee kwam een abrupt einde aan het leven van een man die zich vanuit bescheiden afkomst had opgewerkt tot de hoogste rangen van het Bourgondische bestuur. In Ambitie & ondergang biedt historicus Marc Boone een indringende inkijk in de machtspolitiek van de Bourgondische hertogen, een wereld doordrongen van ambitie, machtsdrang en een onverzadigbare geldhonger.

Van schrijnwerkerszoon tot Bourgondisch ambtenaar

Pieter Lanchals kwam uit een relatief eenvoudige familie. Zijn vader was een welgestelde schrijnwerker, zijn moeder stamde uit een makelaarsgeslacht. Van haar erfde hij het talent om met geld om te gaan, een nauwgezette boekhouding te voeren en de taal van de handel te spreken.
Die technische bagage, gecombineerd met de groeiende vraag naar Nederlandstalige ambtenaren in Brugge – een stad waar het Bourgondische hof vaak resideerde – bood ruime kansen voor jonge mannen met ambitie. In 1465 duikt zijn naam voor het eerst op in de rekeningen van de Rekenkamer van Rijsel, waar hij als klerk aan de slag was. Al spoedig werd hij naar het graafschap Holland gestuurd om betalingen en voorschotten te innen. Zijn kennis van het Nederlands en zijn status als ‘buitenlander’ maakten hem bijzonder bruikbaar: hij hoefde geen partij te kiezen in het aanslepende conflict tussen Hoeken en Kabeljauwen dat de Hollandse politiek al decennia beheerste. Tijdens deze opdrachten bouwde Lanchals een uitgebreid netwerk uit in Holland. Verder kreeg hij de delicate taak om de soldij van de hertogelijke troepen uit te betalen. Dit was geen sinecure in een tijd van bijna permanente oorlogvoering.

De harde leerschool van Karel de Stoute

Onder hertog Karel de Stoute leerde Lanchals de meedogenloze logica van macht en militaire discipline van dichtbij kennen. Hij was getuige van de veldtochten die uitmondden in de verwoesting van Dinant en Luik, trieste hoogtepunten van de Bourgondische expansiedrift.
Die ervaring lijkt hem gesterkt te hebben in de overtuiging dat de centrale overheid superieur was aan de stedelijke autonomie, die zich in Vlaanderen en Brabant hardnekkig verzette tegen hertogelijke inmenging. Maar die overtuiging hield risico’s in: de steden beschouwden iedereen die te openlijk de vorst diende als een verrader. Het is precies dat spanningsveld tussen vorstelijke loyaliteit en stedelijk wantrouwen dat Boone in zijn boek met precisie blootlegt.

Gulzig en meedogenloos

Onder Maria van Bourgondië en later Maximiliaan van Oostenrijk bereikte de gehaaide Pieter Lanchals het hoogtepunt van zijn carrière. In 1481 werd hij hofmeester, een functie met aanzien en een royale vergoeding. Die rijkelijke beloning voedde beschuldigingen van zelfverrijking die zijn tegenstanders gretig verspreidden. Zijn persoonlijke boekhouding onthult een streng, doelgericht en soms hard karakter: met Pieter Lanchals viel niet te spotten. In 1483 werd hij tot ridder geslagen, en twee jaar later benoemd tot schout van Brugge, een sleutelpositie in het repressieve apparaat van Maximiliaan.

Maar Vlaanderen was op dat moment een explosief kruitvat. De stedelijke instellingen voelden zich gemarginaliseerd, de vorst eiste steeds hogere bijdragen, en Lanchals werd als de uitvoerder van die impopulaire politiek gezien. Zijn trouw aan Maximiliaan en zijn autoritaire optreden leverden hem de bijnaam ‘die grooten leveretere’ op – een man die, in de ogen van zijn vijanden, gulzig en meedogenloos te werk ging. Uiteindelijk zou die reputatie hem fataal worden: op 22 maart 1488 boette hij met zijn leven voor zijn loyauteit aan de vorst én voor het systematisch buitenspel zetten van de traditionele stedelijke overlegcultuur.

De Medici

Boone reconstrueert het leven van Lanchals met indrukwekkende precisie. Hij put uit primaire bronnen (rekeningen, brieven, testamenten) die hij zorgvuldig in de tekst verweeft, hetzij rechtstreeks, hetzij via voetnoten. Toch voelt het mooi geïllustreerde boek nooit als een droge opsomming.
Er zit voldoende narratieve spankracht in om de lezer te blijven boeien, terwijl het historisch kader helder en consistent wordt neergezet. We krijgen niet alleen zicht op de carrière van één man, maar ook op het bredere machtsspel na de dood van Maria van Bourgondië, de strijd om het regentschap van Filips de Schone, en de financiële strategieën van een rijk dat voortdurend geld tekortkwam. Bovendien belicht Boone de relaties met de Italiaanse bankiers, onder wie Tommaso Portinari, de Brugse vertegenwoordiger van de Medici. Zij vormden de smeerolie van de Bourgondische economie, waarin ambtenaren als Lanchals de spil waren tussen vorst en krediet. Mooi is ook hoe Boone als emeritus af en toe verwijst naar het werk van zijn jongere collega’s aan de UGent (zoals Jonas Roelens en Jelle Haemers) naast dat van andere historici.

Tussen legende en werkelijkheid

Boone maakt ook korte metten met enkele hardnekkige Brugse legendes.
Het populaire verhaal dat Maximiliaan de Bruggelingen na de executie van Lanchals zou hebben verplicht om voor altijd zwanen op de reien te houden, blijkt historisch onjuist. Ook de bewering dat de vorst gedwongen werd om de terechtstelling van Lanchals bij te wonen vanuit het huis Cranenburg klopt niet: hij verbleef toen al elders in de stad. Door deze mythen te ontmantelen, bevrijdt Boone Lanchals uit het domein van de overlevering en brengt hij hem terug tot wat hij werkelijk was: een bekwame, ambitieuze, maar ook meedogenloze ambtenaar die verstrikt raakte in de spanningen van zijn tijd.

Standaardwerk

Het boek is prachtig uitgegeven: met een leeslint, kwaliteitsvol papier, verzorgde typografie en een reeks illustraties die het verhaal visueel tot leven brengen. Die esthetische zorg versterkt de inhoudelijke kwaliteit. Ambitie & ondergang is meer dan de biografie van één man. Het is de geschiedenis van een tijd waarin economische centralisatie, stedelijke autonomie en vorstelijke geldzucht voortdurend met elkaar botsten. Met zijn minutieuze bronnenonderzoek en beheerste vertelstijl toont Marc Boone hoe ambitie en loyaliteit binnen het Bourgondische rijk konden omslaan in verraad, haat en dood.

Ambitie & ondergang is zonder meer een standaardwerk over Pieter Lanchals.

Kris Muylle

Meer geschiedenis