Ontroerend Russisch liefdesverhaal
Schrijf je me? Een verhaal van liefde en overleven in de Goelag – Orlando Figes – Nieuw Amsterdam- 368 blz
Moskou, 1935. Twee jonge mensen met een passie voor techniek doen toelatingsexamen aan de Universiteit, aan de faculteit voor natuurkunde. Hij is Lev Misjtsjenko, zij heet Svetlana Ivanova. Ze worden beiden toegelaten, leren elkaar kennen en vallen voor elkaar. Zij komt uit een gegoede familie van intellectuelen, bolsjewieken van het eerste uur. Hij komt uit een arbeidersmilieu, maar zijn naaste familie leeft niet meer. Tijdens hun studiejaren wordt hun band steeds hechter.
Wanneer de Duitse troepen in 1941 Rusland binnenvallen, meldt Lev zich direct aan voor het leger. Hij wordt al na enkele maanden door de Duitsers gevangen genomen. Hij brengt de oorlog door als krijgsgevangene, in een kamp in de buurt van Leipzig. Omdat hij goed Duits spreekt proberen de Duitsers hem te ronselen voor spionage, maar hij weigert dat. Wel fungeert hij af en toe als tolk tussen zijn Russische medegevangenen en de kampleiding. Wanneer de Russen het kamp in 1945 bevrijden begint voor hem pas de echte ellende. Vanwege zijn werk als tolk wordt hij beschuldigd van hoogverraad. Na eindeloze verhoren en een voorgekookt proces wordt hij veroordeeld tot tien jaar strafkamp. Door te brengen in het kamp Petsjora, in het hoge noorden van Rusland.
Petsjora ligt aan een rivier. In de drie tot vijf maanden per jaar dat de rivier niet is dichtgevroren wordt over het water hout aangevoerd, dat in het kamp wordt verwerkt tot meubilair. De eerste maanden van zijn verblijf is Lev ingedeeld bij de ploegen die de boomstammen uit de rivier halen en naar de zagerij slepen. Daarna wordt hij, vanwege zijn technische opleiding, tewerkgesteld in de elektriciteitscentrale. Dat heeft het voordeel dat hij overdag in een verwarmde omgeving werkt, in de Siberische kou de beste garantie om het verblijf in het kamp te overleven. Het regime in het kamp is streng, de bewakers slaan soms omdat ze zin hebben in een verzetje een gevangene dood, medische zorg is er vrijwel niet en het voedsel is uitermate slecht. Het sterftecijfer onder de gevangenen is hoog.
Een paar maanden nadat hij in het kamp is gearriveerd schrijft Lev een brief aan een tante van wie hij het adres nog weet. Om voor het eerst in vijf jaar te melden dat hij nog in leven is, maar ook – en vooral – om te informeren of Svetlana nog leeft. En, zonder dat specifiek te vragen, om erachter te komen of ze nog op hem wacht of intussen misschien een andere man heeft gevonden. Svetlana, die vijf jaar lang is blijven hopen dat hij zou terugkeren, schrijft hem direct terug. Dat is het begin van een briefwisseling die tien jaar zal duren. En ruim 1.500 brieven zal opleveren.
Hun correspondentie, die begint in juni 1946 en eindigt kort voor zijn vrijlating in juli 1954, vormt de kern van het boek. Lev beschrijft in zijn brieven het harde leven in het kamp, de vernederingen die hij ondergaat, soms zijn wanhoop over de vraag of hij ooit nog vrijkomt. Svetlana’s brieven zijn vaak persoonlijker. Zij verlangt naar hem. In de jaren dat hij in Petsjora gevangen zit brengt zij hem vijf keer een bezoek, daarvoor vaak duizenden kilometers reizend per trein, soms zonder de vereiste papieren. Omdat zij als wetenschapper werkt op een instituut dat ‘staatsgeheim’ onderzoek doet naar rubber riskeert zij daarmee een zware straf wanneer zij zou worden ontdekt. Maar dat risico heeft zij over voor de – soms maar heel weinige – uren met haar man.
De brieven vormen een indrukwekkend monument. Enerzijds voor de mannen die terecht of onterecht in Stalins kampen terechtkwamen. De kampen die zoveel minder bekend zijn dan de Duitse concentratiekampen in de Tweede Wereldoorlog, maar waarin het leven vaak net zo meedogenloos was. De brieven zijn anderzijds ook een prachtige weerslag van de liefde tussen twee mensen. Die, letterlijk vermalen door het politieke systeem, zichzelf wisten te blijven, hun waardigheid behielden en hun liefde als het belangrijkste op de wereld bleven beschouwen.
Orlando Figes ontdekte de brieven in 2007, kort nadat Lev en Svetlana ze aan het Moskouse Memorial Archief schonken. In 2008 sprak hij zelfs nog met het paar. Het verslag daarvan is een mooie afronding van een ontroerend verhaal.
