Boeven of revolutionairen?

De bende van de Bokkenrijders – Ton van Reen – In de Knipscheer – 607 blz.

Volgens de legenden waren de Bokkenrijders een bende criminelen die een pact met de duivel sloten. Ze waren actief in Nederlands en Belgisch Limburg, rond Aken en Eindhoven. Het verhaal gaat dat ze ‘s nachts op de rug van geiten reden, boerderijen, hoven en huizen plunderden. De bevolking was bang voor ze; wie waren ze? Als een vermeend lid maar lang en zwaar genoeg gemarteld werd, bekende hij. Zelfs je naaste bekenden konden deel uitmaken van de Bokkenrijders. Iedereen kon van het geheim deel uitmaken. Zo ontstond er in het zuiden van ons land een ware ‘heksenjacht’.

De eerste beschrijving uit 1779 van de bende is getiteld Oorsprong, oorzaeke, bewys en ontdekkinge van een godlooze bezwoorne bende, nagtdieven en knevelaers, binnen de landen van overmaeze en aenpaelende landstreeken ontdekt, met een nauwkeurig getal der geëxecuteerde en vlugtelingen… door S.J.P. Sleinada (A. Daniëls), pastoor in de parochie van Schaesberg. Hoewel het waardevolle informatie levert, blijkt ui de studie De Bokkerijders (1991) van Anton Blok, hoogleraar culturele antropologie aan de Universiteit van Amsterdam. Een tweede visie op de bokkenrijders is er een die doet denken aan de verhalen van Robin Hood, die de rijken bestal ten behoeve van de armen. Want armoede was er veel. De elite en de kerkdienaars zaten er warmpjes bij, terwijl bijvoorbeeld landbouwers en mijnwerkers nauwelijks aan de kost konden komen. De bokkenrijders wilden daar verandering in brengen, misschien zelfs een soort revolutie ontketenen.

Het verhaal

Naast alle non-fictie is hier dan in fictie de omnibus van Ton van Reen. Deze omnibus dankt veel aan de historische verhalen en boeken, maar is duidelijk geromantiseerd en gebaseerd op de tweede visie. De omnibus bestaat uit vier boeken Ontsnapt aan de galg, Vurige ruiters. De gesel van het zwarte goud en Het loon van de duivel, verschenen tussen 1986 en 1994. Deze uitgave is om het zestigjarige auteurschap van hem te gedenken.

We maken kennis met de jongen Mathijs, zo’n veertien jaar oud. Ook de sfeer van het landelijke Limburg komt naar voren. Het is het gebied waar de bokkenrijders actief zijn. Het verhaal kabbelt enigszins rustig voort, een tempo dat in de volgende delen steeds iets hoger gaat worden en de spanningsboog strakker gaat staan. De auteur voert hier Marita ten tonele die rode draad is door het opgroeien van Mathijs. Dan verlaat Mathijs zijn ouderlijk huis en komt te werken bij de chirurgijn Joseph Kirchhoffs, die ook armen helpt die hem niet kunnen betalen. Zijn leven is niet gemakkelijk: door de praktijk van Kirchhoffs wordt hij met de rauwe werkelijkheid geconfronteerd en met de bokkenrijders. In de lokale mijnstreek vindt er een ramp plaats en er volgt daardoor een staking. Daaraan doen ook de bokkenrijders mee, zij kiezen de kant van de arbeiders. In het laatste deel laat Van Reen de ondergang van de bokkenrijders zien, waarmee hij (deels) afscheid neemt van de twee versie. Iets wat hij ook Mathijs laat doen. De bendeleiders Soree en Crufts zijn het niet eens. De laatste wordt opgehangen (door de eerste?) Mathijs weet genoeg: “Teleurgesteld reed Mathijs naar huis. Hij begreep dat de bende gevaarlijk was geworden voor de eigen leden. Als het zo zou doorgaan zou er van de bende bokkenrijders niet meer overblijven dan een stelletje ordinaire moordenaars”. Het boek sluit af met een open einde voor Mathijs. Voor wie meer wil weten over de bokkenrijders: daarover geeft Van Reen inzicht in het (ruime) nawoord.

Achtergrond

Een slimme zet van Van Reen om Mathijs te laten werken bij chirurgijn Kirchhoffs, die immers de bokkenrijders leidt. Zodoende wordt Mathijs ook lid en leren we de bende kennen van binnenuit. De van oorsprong sociale bedoelingen van de bende kunnen zo duidelijk gemaakt worden. Toch is de auteur voldoende realist om niet de keerzijde van de medaille later in het boek te vertellen. Nu blijft hun optreden arbitrair: misdadigers met ideeën die aan de Franse revolutie doen denken. Van Reen heeft de geschiedenis uitermate nauwgezet bestudeerd. Wat vooral goed uit de verf komt is de onderlinge strijd: de jacht van de elite en geestelijkheid op de bokkenrijders tegenover de felheid van de bokkenrijders om hen hun geld af te pakken.

Stijl

Van Reen schreef de boekenreeks over de bokkenrijders voor de jeugd. Daarom zal hij er de scherpe randjes van hebben afgeslepen. Toch zijn sommige scènes zeker erg heftig voor de jonge lezer. Door de geschiedenis te laten vertellen door een jongen van hun leeftijd en in diens woorden, wordt het wat dragelijker, maar daarbij gaan vaak de emoties enigszins verloren en blijven de feiten koel en zakelijk op zichzelf staan. Ook het woordgebruik past Van Reen aan op zijn lezers, mede daarvoor is een woordenlijst opgenomen voor beter begrip. De auteur doet zeker aan karakterontwikkeling, waarvan weer Mathijs het beste voorbeeld is. Maar ook anderen worden naar waarde neergezet. De bendeleden zijn niet alleen goed of kwaad. Via de mono- en dialogen leren we de personages goed kennen en kunnen we als lezer met ze meeleven. Een goed voorbeeld daarvan is de chirurgijn Kirchhoffs. We mogen spreken van een krachtige opbouw van het verhaal.

Varia

Dat de legende van de bokkenrijders nog steeds leeft bewijst het voorkomen in diverse media. Er is bijvoorbeeld ook een deel van de Suske en Wiske reeks over de bende verschenen. Voor mensen die meer visueel ingesteld zijn, is er de tv-serie uit 1994, waarvan de dertien delen op een dvd zijn gezet. Ze zijn sinds kort ook op Youtube te zien. De serie volgt redelijk getrouw de boeken van Ton van Reen. Villa Volta op de Efteling is deels gewijd aan de bokkenrijders. In juni 2026 is in Maastricht een grootschalige spektakelmusical te zien: Bokkenrijders met in de hoofdrol Suzan Seegers. Dit alles maakt de uitgave van deze omnibus tot een waardevolle hernieuwde beleving.

Kees de Kievid