De kunst van het koorddansen

Een koord boven de afgrond – Cyrille Offermans – De Arbeiderspers – 616 blz.

Een iets beschuttere plek misschien (2017), Midden in het onbewoonbare (2020), en dan nu Een koord boven de afgrond (2023): de titels van de gebundelde dagboeknotities van Cyrille Offermans worden steeds onheilspellender. En daar is ook alle reden voor. In 2017 en 2020 was er nog geen Oekraïneoorlog, was de PVV nog niet de grootste partij van Nederland, en was het ook met klimaat en biodiversiteit nog ietsje minder slecht gesteld dan nu. Toch zul je Offermans (1945; veel geprezen essayist) niet snel betrappen op doemdenken.

Vanuit zijn, niet ver van het Zuid-Limburgse heuvelland gelegen, werkkamer beziet hij, immer gelijkmoedig, alle ontwikkelingen op het gebied van politiek, cultuur, literatuur en maatschappij die hem relevant lijken, en zegt daar vrijwel steeds iets oorspronkelijks over, iets wat beklijft. Het heeft in deze barre tijden iets intens troostrijks, deze bezonken essays van een ‘denkende schrijver’ met een onwankelbare basis in de epistemologie én de esthetiek van Verlichting, modernisme en Frankfurter Schule. Een basis die lange tijd nauwelijks ter discussie stond, zeker niet in de intellectuele en culturele sfeer waarin Offermans zich beweegt, maar waaraan tegenwoordig door rechts én links steeds vaker wordt getwijfeld.

Veel van de thema’s uit Een iets beschuttere plek misschien en Midden in het onbewoonbare – allebei besproken op deze site – komen ook in dit boek weer terug.  Houtsnijdende kritiek op neoliberalisme en populisme bijvoorbeeld: ‘Dertig jaar doctrinair neoliberalisme hadden van terughoudendheid, matigheid en geduld archaïsche deugden gemaakt. Dat het sublimeren van primaire driften voorwaarde is voor alles wat beschaving genoemd mag worden, werd een ervaringsgegeven van een kleiner wordende elite.’
Kritiek op de allesdoordringende aanwezigheid van de Angelsaksische cultuur/Amerikaanse amusementsindustrie: ‘alleen met zorgvuldig afgestemde, uiterst sensibele luchtfilters kan men aan de toxische werking daarvan ontkomen.’

Bijna vergeten schrijvers

Het (opnieuw) onder de aandacht brengen van ten onrechte vergeten, veelal modernistische continentaal-Europese schrijvers zoals Thomas Bernard, Jacques Hamelink, Robert Walser, Roberto Calasso, Ismaïl Kadare en Fleur Jaeggy. Beeldende kunst van bekende (Albrecht Dürer, Christian Boltanski) maar ook minder bekende kunstenaars (Toon Teeken). Uitgebreide reisverslagen gekoppeld aan diepgravende cultuurhistorische beschouwingen, zoals in dit boek het relaas over een reis naar het Italiaanse Apulië.

Maar er staan in deze als dagboek vermomde essaybundel, naast uiteraard veel aandacht voor de Oekraïneoorlog, ook allerlei herkenbare persoonlijke passages. Over hoe zijn kleindochters leren lezen bijvoorbeeld; over het verdwijnen van paarden uit het straatleven vanaf het eind van de jaren vijftig, en over onderwerpen waarover, in elk geval op de burelen van Offermans’ krant De Groene, in de twee decennia daarna niet of nauwelijks werd gesproken. Over nostalgie en andere ‘burgerlijke gemoedsgesteldheden bijvoorbeeld:

‘Alles wat ervoor in aanmerking kwam was taboe, inclusief iemands jeugd; voor sommigen zelfs iemands persoonlijke leven als zodanig. Het behoorde, tot mijn verbazing en mijn ergernis, niet tot de omgangsvormen om naar elkaars welbevinden te informeren. Verjaardagen, vervelende of feestelijke gebeurtenissen, omstandigheden thuis, opgroeiende kinderen, familie, de ziekte van een vader of moeder – nee, daar ging het zelden of nooit over.’ In Een koord boven de afgrond haalt Offermans dat allemaal ruimschoots in en dat leidt tot liefdevolle, soms prachtig geschreven passages. Deze over zijn stille, teruggetrokken, maar wel gretig fotograferende vader bijvoorbeeld: ‘Hij zocht de troost van het metafysische, die hij in het geloof waarschijnlijk niet meer kon vinden, in de onverstoorbare continuïteit van de natuur of in de even onverstoorbare monumentaliteit van met het landschap vergroeide gebouwen, van kerken, kastelen, boerenhoeven en watermolens; voor het onberekenbare, voor het plotselinge, voor het vluchtige poëtische moment in het grauwe stadsproza van de oprukkende moderne wereld had hij geen oog.’

Op de toppen van zijn kunnen

De schrijver is in dit boek, kortom, op de toppen van zijn kunnen. En dat op zijn 78^e, en dat meer dan 600 bladzijden lang! Kritiek? Offermans is, zeker in zijn niet-persoonlijke passages, een ware Verlichtingsfundamentalist. De empirisch-rationele wereldbeschouwing van de Verlichting en de esthetica van zijn held Adorno zijn hem heilig. Voor wat daarbuiten valt kan hij, getuige de keuze van zijn thema’s, weinig belangstelling opbrengen, laat staan waardering. Het sterkst blijkt dat uit zijn vernietigende oordeel over het boek Jaag je ploeg over de botten van de doden van Nobelprijswinnaar Olga Tokarczuk. De hoofdpersoon van dat boek ontleent haar wijsheid niet (primair) aan profane, algemeen toegankelijke kennisvoorraden; zij put ook uit meer traditionele, spirituele bronnen. Daar kan Offermans weinig mee; voor hem is Tokarczuks boek niet meer dan ‘Paul van Loon voor volwassenen, een kinderboek van het flauwere spook- en thrillerachtige soort.’  Zo’n oordeel werkt ontnuchterend, maar het scherpt tegelijk je inzicht.

Offermans is met zijn in een halve eeuw nauwelijks veranderd mens- en maatschappijbeeld niet alleen consequent en bewonderenswaardig; zijn blik getuigt soms ook van een tunnelvisie. Voor koorddansers misschien toch niet de beste uitgangspositie. Of juist wel…?

Hein-Anton van der Heijden