De moedige, moderne denker van de politieke actie

Machiavelli’s lef – Tinneke Beeckman – Boom Uitgevers – 285 blz.

Machiavelli zou je niet onmiddellijk bij de filosofen van de vrijheid plaatsen. Bij veel mensen beperkt hun kennis over deze vijftiende-eeuwse Florentijn zich tot het samenvattende ‘het doel heiligt de middelen.’ Ook bij de Belgische filosofe Tinneke Beeckman kon de ex-diplomaat niet op veel belangstelling rekenen. Totdat ze bij de zeventiende-eeuwse filosoof Spinoza las hoe hij Machiavelli omschreef als de ‘zeer wijze, zeer sluwe Florentijn’ over wie ‘het wel vaststaat dat hij een voorstander was van de vrijheid en dat hij heilzame raadgevingen heeft geformuleerd om haar te beschermen.’ De belangstelling van Beeckman was gewekt.

Machiavelli was geen theoreticus. Hij was gepokt en gemazeld in de Florentijnse politiek. Hij duikt op tijdens de periode van de Florentijnse vrije republiek tussen 1498 en 1512. Onder het bewind van gonfaloniere Piero Soderini wordt Machiavelli een rondreizende diplomaat. Hij ontmoet de belangrijkste figuren van zijn tijd. In 1512 grijpt de rijke familie de Medici terug de macht. Machiavelli wordt vals beschuldigd van samenzwering, gevangen genomen, gemarteld en uiteindelijk verbannen. Dit betekent het einde van zijn actieve politieke carrière. Hij begint te schrijven. Il Principe is een soort sollicitatiebrief waarin hij zijn politiek inzicht aanprijst in een vergeefse poging om in de gunst te komen van de Medici’s.  Machiavelli schrijft nog een veel omvangrijker werk, de Discorsi, waarin zijn politiek talent echt tot uiting komt.

Tinneke Beeckman stelt dat Machiavelli een denker van de crisis is. Hij is gericht op daadkracht en actie. Nooit zag hij zichzelf als een gedupeerde, benadeelde partij. Hij draagt als het ware lef uit. Kenmerkend voor Machiavelli is dat hij niet vertrekt vanuit een utopisch beeld van wat politiek is. Politiek is een conflict tussen het volk en de elite die elk hun eigen verlangens (umori) hebben. Het volk wil vrijheid en geen overheersing. De elite wil de macht behouden en versterken en het volk juist overheersen. Een gezonde maatschappij laat een openlijke beleving van deze wrijvingen toe want dit resulteert in wetten die de vrijheid bevorderen. Conflicten die de vrijheid bevorderen zijn goede conflicten. Het grote voorbeeld voor Machiavelli van dergelijk staatsbestel was de Romeinse republiek, de periode die voorafging aan Julius Caesar en de keizers. Regelmatig refereert hij in zijn geschriften naar dit tijdperk. Als het conflict echter religieus of moreel wordt of als de elite niet aanvaardt dat hun macht wordt aangevochten, dan dreigt volledige ontsporing.

Het tweede aspect in Machiavelli’s politieke denken is het belang van noodzaak. Noodzaak brengt het beste in de mens naar boven. In crisismomenten worden plots denksporen mogelijk die vroeger ondenkbaar leken. Maar noodzaak kan ook misbruikt worden door politici om kritiek op hun beleid te doen verstommen en zichzelf buitengewone bevoegdheden toe te kennen. Machiavelli waarschuwt leiders geen overmacht in te roepen om hun eigen falen te maskeren. Naast noodzaak staan nog twee andere begrippen centraal bij Machiavelli: deugd (virtu) en fortuin (fortuna). Deugdzaam handelen gaat erover meer greep te krijgen op het onvoorspelbare en veranderlijke van het leven. Het is het besef dat je altijd een mogelijkheid hebt te handelen vanuit je vrijheid. Machiavelli beschrijft dit proces als een verleiding: dankzij deugdzame kwaliteiten kan je proberen om de godin Fortuna naar jou te doen glimlachen.

In het voorlaatste deel van het boek staat Tinneke Beeckman stil bij de beoordeling van een machthebber. In het verleden schreven raadgevers vorstenspiegels om de vorst een beeld van het goede voor te houden. Machiavelli ontmaskert in Il Principe het gelaat van de macht: zijn raadgevingen tonen de heerser welke schijn hij moet ophouden en wat hij beter niet kan doen. Met deze adviezen beantwoordt hij de vraag naar autoriteit. Het boek eindigt met het centrale begrip in het denken van Machiavelli: vrijheid. Volgens de Florentijn draait alles rond de vraag: zijn er mensen die macht over jou kunnen uitoefenen? Heb je medezeggenschap over de wetten waaraan je je moet onderwerpen?

Tinneke Beeckman illustreert de ideeën van Machiavelli aan de hand van voorbeelden uit de (meestal vrij actuele) politiek. Ook doet ze beroep op de denkbeelden van andere denkers of filosofen zoals Hannah Arendt. De auteur slaagt erin Machiavelli’s denkbeelden zeer helder uit te leggen. Na het lezen van dit boek zie je overal de ideeën van Machiavelli opduiken. Een recent voorbeeld: de Belgische professor Hendrik Vos (Ugent) schrijft in een recent opiniestuk over de Europese vaccinatiepolitiek: “De druk binnen Europa om forser op te treden, neemt toe. De wereld is niet van peperkoek en marsepein, en onze leiders moeten maar eens uit hun roze droom ontwaken. Het wordt tijd voor brutaliteit, spierballen en een scheut Trump. À la guerre comme à la guerre. Wij zijn Moeder Teresa niet.” (De Standaard, 23 maart 2021). Realisme dus, niet de morele ridder spelen: Machiavelli had het niet treffender kunnen verwoorden.

Opmerkelijk is dat je ook vaststelt dat Machiavelli’s denkbeelden niet alleen op de politiek van toepassing zijn maar ook op burgers zoals Tinneke Beeckman zelf ook aangeeft aan het slot van haar boek. Zo stelt Machiavelli dat je met beide voeten op de grond moet staan. De wereld is wat ze is en het is allemaal nu en hier te doen en niet later in de hemel. Stel niet uit wat je vandaag kan doen. Wees niet te nederig of te agressief (wees dus assertief). Beledig of verneder je medemens niet. Tegenslagen kunnen kansen bieden om jezelf te verbeteren. Breek tijdig uit je inertie, want de wereld verandert voortdurend. Ken je kracht maar ook je grenzen. Reageer en handel met mate, nooit excessief.

Dit boek openbaart de echte politieke ideeënwereld van Machiavelli. Het is een eerbetoon aan de Florentijnse diplomaat die als geen ander zijn eigen (politieke) wereld analyseerde met een compromisloze scherpzinnigheid. Machiavelli was in zijn denken allesbehalve een machiavellist.

Kris Muylle