De zwevende wereld – Annejet van der Zijl

In de ban van Japan

Annejet van der Zijl had nooit gedacht dat ze een boek zou schrijven over Japan. Haar interessegebied lag altijd bij Nederland en de Angelsaksische wereld. Haar belangstelling werd gewekt na een bezoek aan het legendarische huis van Frank Lloyd Wright, Fallingwater, een op Japan geïnspireerd ontwerp waar een waterval onderdoor stroomt. Een half jaar daarvoor had ze op aanraden van haar nichtje Anke van der Zijl een tentoonstelling in het Japanse Sieboldhuis bezocht en hoorde daar voor het eerst over de levens van Franz von Siebold (1796 – 1866) en zijn Japanse dochter O-Ine (1827 – 1903). Dat moet een bijzonder verhaal zijn, dacht ze. Maar het was ook een oud verhaal en ze had niets met Japan. Maar na het bezoek aan Fallingwater ontdekte ze overal Japanse invloeden in de Europese cultuur. Opeens zag ze de mogelijkheid voor een boek.

Het begin

Franz von Siebold groeide op in het Zuid-Duitse prinsbisdom Würzburg. Zijn vader was hoogleraar verloskunde Georg Siebold. Zijn opa was Carl Caspar von Siebold. Na de slag om Würzburg tegen het leger van Napoleon verzorgden de twee artsen de gewonden en werden nadien in de adelstand verheven en mochten ‘von’ voor hun naam zetten. Franz kwam dus uit een artsenfamilie en ging ook geneeskunde studeren. Toen hij was afgestudeerd was de kans op een goede baan in Duitsland heel klein. Er was destijds een overschot aan artsen. Een onverwachte wending in het leven van de jonge Franz was te danken aan een studievriend van zijn inmiddels overleden vader. Deze François Harbauer was de lijfarts van Willem I. Hij probeerde artsen te ronselen voor het leger in Oost-Indië. Begin 1822 meldden zich drie Duitse gegadigden bij Harbauer, waaronder Franz von Siebold. Op 27 september 1822 begon het zeilschip De Jonge Adriana aan de maandenlange reis naar Batavia met Franz aan boord.

Desjima

Al sinds de zeventiende eeuw had Nederland een handelspost op een piepklein Japans eilandje, Desjima. In 1822 had het dienstdoende opperhoofd Jan Cock Blomhoff als ook zijn factorijarts aangegeven het contract niet te willen verlengen. Een opvolger voor Blomhoff was al gevonden. Dat was de 54-jarige Nederlandse kolonel Johan Willem de Sturler.  Maar in 1823 was de post van de factorijarts nog altijd niet opgevuld. Gouverneur Generaal Van der Capellen stelde aan Franz von Siebold voor om die vacature op te vullen. Hij kreeg een jaarsalaris van 5320 gulden aangeboden. Het dubbele van wat hij als legerarts verdiende. Franz die waarschijnlijk voor 1822 nog nooit van Japan gehoord had, hapte toe. Het salaris en de oogluikend toegestane privéhandel en het nog grotendeels onontdekte Japan, waren voor hem heel aanlokkelijk.

Geïsoleerd

Desjima bleef voor de meeste Japanners een afgesloten wereld. Op het eiland leefden slechts zo’n twintig Europese mannen, vrouwen waren er verboden. Alleen prostituees uit een bordeel in Nagasaki, de zogenoemde oranda-yuki, kregen toegang. Een van hen was Taki, die onder haar werknaam Sono’ogi bekendstond. Siebold kortte dat al snel af tot Sonogi. Hun eerste ontmoetingen waren voor haar allesbehalve aangenaam: ze vond hem lomp, onaantrekkelijk en barbaars, zoals Europeanen in Japan vaak werden gezien. Toch kreeg zij in 1827 een dochter van hem, Ine, later bekend als O-Ine.
Siebold stond destijds in hoog aanzien vanwege zijn medische kennis. Hij bracht Europese geneeskunde bij aan een groep Japanse leerlingen, iets dat tot dan toe onbekend terrein was in het land.

De hofreis naar Edo

Een keer in de vier jaar maakten de Nederlanders vanuit Desjima een lange reis naar Edo (het huidige Tokio). Het was een politieke plicht: hulde brengen aan de shogun en geschenken overhandigen, in ruil voor de handelsprivileges. Tijdens zo’n tocht wist Siebold via een astronoom van het hof verboden landkaarten in handen te krijgen. Landkaarten van Japan moesten geheim blijven. Toen dit uitlekte, werd de astronoom gruwelijk gemarteld en uiteindelijk ter dood veroordeeld. Siebold zelf werd in 1829 tot persona non grata bestempeld en levenslang uit Japan verbannen. Vlak voor zijn vertrek kocht hij zijn concubine Sonogi vrij en zorgde ervoor dat zij en O-Ine bij familie in Nagasaki onderdak vonden.

Terug in Europa, waar hij zich in 1830 in Leiden vestigde, bleef hij eerst nog corresponderen met Sonogi. Maar toen hij hoorde dat zij getrouwd was, verbrak hij het contact. Zij bleef hem schrijven, maar kreeg nooit antwoord. In 1845 trad Von Siebold zelf in het huwelijk met Helene barones von Gagern, met wie hij nog vijf kinderen kreeg. Twee van zijn zoons, Alexander en Heinrich, zouden later eveneens hun geluk in Japan beproeven.

Siebolds dochter

In 1845 begon O-Ine een medische opleiding bij Ishii Söken, een leerling van haar vader. Ze woonde enkele jaren in Okayama, maar brak de studie af nadat Söken haar verkrachtte. Bij haar moeder beviel ze in 1851 van haar dochter Tada. Ondanks deze vreselijke gebeurtenis, die haar studie onderbrak, zette ze door en vond ze een nieuwe leermeester, Ninomiya Keisaku. In 1861 ging ze werken op de vrouwenafdeling van een ziekenhuis in Nagasaki – een uitzonderlijke prestatie in een samenleving die werd gedomineerd door mannen.

De ban op Siebold werd in 1854 opgeheven. Voor de Nederlandsche Handel-Maatschappij keerde hij in 1859 terug naar Japan. Het weerzien met zijn dochter en kleinkind verliep rampzalig. Zijn medische kennis was intussen weggezakt. Hij wijdde zich liever aan het verzamelen van planten en Japanse kunstvoorwerpen en kon zijn dochter niets meer leren. Toen bekend werd dat hij een zeventienjarig dienstmeisje zwanger had gemaakt, verbrak O-Ine de band met haar vader.
Daarna probeerde Von Siebold vele jaren voet aan de grond te krijgen als ‘diplomaat’ totdat de Nederlandse overheid genoeg had van zijn bemoeienis. Hij bood zich ook aan bij de Russische en Amerikaanse overheid als Japankenner, maar zij wezen zijn diensten af. Zijn goede reputatie had hij door zijn hoogmoed voorgoed ondermijnd.

Zelf bouwde O-Ine intussen een indrukwekkende carrière op, die haar tot bij het keizerlijk hof bracht. In 1895 ging ze met pensioen en ze stierf in 1903. In de Japanse cultuurgeschiedenis geldt zij al lange tijd als feministisch icoon. Er zijn toneelstukken aan haar gewijd, strips over haar getekend en videogames gemaakt.

Slotconclusie

Met dit boek voegt Van der Zijl opnieuw een waardevol werk toe aan haar oeuvre. Ze weet feiten over Japan en de levens van Siebold en O-Ine te verweven tot een toegankelijke, levendige dubbelbiografie. Haar grondige onderzoek en aantrekkelijke stijl maken De zwevende wereld tot een interessant werk voor een breed publiek.

Pieter Feller

Biografie & Autobiografie