Een fascinerende Duitse familiegeschiedenis
Het kleedje voor Hitler – Bas von Benda Beckmann – Querido – 672 blz.
Historicus Bas von Benda-Beckmann (1979), schreef eerder De Velser affaire- Een omstreden oorlogsgeschiedenis (2013). Dat boek kreeg van mij destijds een enthousiaste bespreking, vooral vanwege de degelijkheid van het onderzoek en de meeslepende schrijfstijl. Von Benda-Beckmann, opgegroeid in een Duits-Nederlands gezin, publiceerde daarna onder andere de goed ontvangen boeken Het Oranjehotel- Een Duitse gevangenis in Scheveningen (2019) en Na het Achterhuis – Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen (2020). Von Benda-Beckmann raakte naar eigen zeggen al vroeg gefascineerd door de Tweede Wereldoorlog. Toen hij dertien was hoorde hij voor het eerst dat zijn oudtante Luise de weduwe was van Hitlers trouwste generaal, Alfred Jodl, tijdens het Proces van Neurenberg ter dood veroordeeld als oorlogsmisdadiger.
Tini, een zus van voornoemde Luise, was aanvankelijk lid van de NSDAP, maar kreeg later een relatie met een half-Joodse arts en raakte bevriend met een van de samenzweerders tegen Hitler. Luise verbleef ook enige tijd in ItaliĂ«, waar ze contacten had in kringen rond de dictator Mussolini. En er was die anekdote over een kostbaar tafelkleedje met jachttaferelen dat de familie aan Hitler zou hebben geschonken… (er werd daarvoor overigens geen enkel bewijs gevonden). Dat Von Benda-Beckmann in staat was deze omvangrijke familiegeschiedenis op papier te zetten, heeft hij vooral hieraan te danken: “Ik was nooit achter de dingen gekomen die ik wilde weten wanneer mijn grootouders, oudtantes en andere familieleden niet hun eigen biografieĂ«n hadden geschreven. En ik was misschien ook wel nooit op het idee gekomen om dit boek te schrijven als er niet zo vaak over familiegeschiedenis was gesproken. Met dit boek sta ik dus in een familietraditie.”
Over welke mensen gaat het nu in dit boek? Het antwoord is: Duitse adel en mensen die daar qua sociale status vergelijkbaar mee waren. Het gaat dus beslist niet om gewone Duitsers maar om de maatschappelijke bovenlaag. De auteur beschrijft de levens van al deze mensen op een aansprekende manier door ze te plaatsen in het Duitsland van die tijd en de politieke en sociale omstandigheden die toen heersten.
Zijn verhaal begint in 1871 en eindigt in 2023, waarbij een reeks hoofdstukken een bepaalde periode beslaat: 1871-1918, 1918-1933, 1933-1939, 1939-1945 en 1945-2023. Het voordeel van deze werkwijze is dat de lezer een heel goed beeld krijgt van zowel de familieleden, hun gedachten, opvattingen en gevoelens als van de Duitse samenleving in de betreffende periode. Daar komt bij dat Von Benda-Beckmann uitstekend thuis is in de geschiedenis van dat tijdvak zodat hij de verschillende verhalen kan inbedden in het grote geheel. Een voorbeeld uit 1925 toen het er financieel in het grote gezin, vijf dochters en een zoon, van oudoom Robert Maximilian von Benda, niet florissant uitzag: “Een huwelijk op stand was altijd een traditionele oplossing geweest voor dochters uit adellijke families om een aangenaam leven te leiden dat voldeed aan de normen van hun sociale omgeving. Maar door de financiële problemen waarvoor veel aristocraten deze jaren kwamen te staan, en het feit dat een enorm aantal adellijke mannen in de oorlog was gesneuveld, werd het voor jonge adellijke vrouwen steeds lastiger om een geschikte huwelijkspartner te vinden. Roberts eis aan zijn dochters om tot hoge leeftijd op het landgoed te blijven en dus het “beroep van tante” op zich te nemen was een weinig aanlokkelijk, maar binnen hun klasse wel geaccepteerd, alternatief”.
In adellijke kringen leefde een sterk standsbesef en men was overwegend nationalistisch en militaristisch. Er werd minachtend neergekeken op de Poolse seizoenarbeiders, het antisemitisme waarde al rond en werd na de Eerste Wereldoorlog alleen maar sterker, vooral als gevolg van de beruchte “dolkstootlegende”: De socialisten en de Joden, aldus deze complottheorie, zouden de Duitse oorlogsinspanningen van het begin af aan hebben gesaboteerd, door zich aan frontdienst te onttrekken en het pacifisme te stimuleren, om ondertussen hun eigen belangen na te streven. Ze hadden Duitsland zo een dolkstoot in de rug gegeven en waren daarmee verantwoordelijk voor de ondergang van Duitsland en de vernederingen van het Verdrag van Versailles. “Ook mijn familieleden geloofden hier heilig in”, merkt de auteur op.
EĂ©n van de vele sterke punten van dit boek is dat Von Benda – Beckmann kritisch, met mededogen, maar zonder vals sentiment reflecteert op de keuzes die in de Nazi- tijd werden gemaakt. Hij geeft geregeld commentaar op vergoelijkend of verhullend taalgebruik, zet vraagtekens bij de geloofwaardigheid van bepaalde beweringen en oordeelt zonder aanzien des persoons. Dit komt goed naar voren bij de beoordeling van Alfred Jodl, die als generaal van de Wehrmacht en rechterhand van Hitler, pretendeerde niets te hebben meegekregen van de Jodenvervolging. Ook zijn minnares en latere echtgenote Luise verdedigde hem op dit punt door dik en dun. Zeer ongeloofwaardig oordeelt de auteur. Als Jodl in een brief aan Luise schrijft over het geweld tegen de Joodse inwoners van het Tsjechische Brno en daarover onder andere opmerkt: “Ook de anti-Joodse demonstraties van de Tsjechische fascisten in de stad zorgen voor vermaak”, is het commentaar van Von Benda helder: “Wanneer ik die brief van 16 juli lees, ben ik toch verbijsterd. Niet dat ik echt geloofde in het imago van “apolitieke officier” dat Jodl zich in Neurenberg aanmat en dat een leidmotief in zijn verdediging en in Luises verhalen werd. Maar de bijna gelaten vanzelfsprekendheid waarmee Alfred dit anti-Joodse geweld goedkeurde, komt toch even aan. Het blijft verbluffend hoe hij de pogrom en passant voorziet van de schampere opmerking dat de brandweer nu eenmaal niet kon worden tegengehouden, omdat de morele steun voor de fascistische pogroms niet verder mocht gaan dan op een afstandje goedkeurend toekijken. Jammer, lijkt hij hier te zeggen. De antisemitische terreur verschijnt zo als een lichtpuntje van vermaak”.
Er valt over dit rijke werk nog veel meer te zeggen, zoals de fases die de Duitsers doormaakten wat betreft de verwerking van hun oorlogsverleden, van ontkenning, slachtofferschap tot erkenning en aanvaarding van schuld. Hierin kan men onder andere parallellen ontdekken met de Nederlandse houding en gedragingen in de oorlog, en de verwerking daarna. Bas von Benda – Beckmann toont zich met deze omvangrijke geschiedenis een gedegen historicus die ook nog eens beschikt over een vlotte pen. Deze gelukkige combinatie levert een boeiend boek op dat iedereen die geïnteresseerd is in de recente Duitse geschiedenis beslist moet gaan lezen.
Dick Huitema
Boek bestellen!
