Een jeugd in Transsylvanië

De onthoofde haan – Eginald Schlattner – Vertaling: Marianne van Reenen – Manuzio – 528 blz.

Eerst een kleine geschiedenisles. De Zevenburger Saksen, in het Duits de Siebenbürger Sachsen genaamd en in het Roemeens de Sași zijn een etnische groep van Duitse origine. In de twaalfde en dertiende eeuw kolonisten om de oostgrens tegen aanvallende nomadenstammen te verdedigen. De naam is afgeleid van de zeven vestingsteden. Eind zeventiende eeuw werd het gebied deel van het Habsburgse Rijk. Met hun moderne ideeën en de uitvoering daarvan, kwam hun gebied tot grotere bloei dan de omgeving. Na de val van het Habsburgse Rijk (Eerste Wereldoorlog) stemde het Zevenburgerbestuur voor de opname in de nieuwe staat Roemenië. In de Tweede Wereldoorlog werd Roemenië (inclusief Zevenburgen) bondgenoot van nazi-Duitsland, maar ‘verruilde’ dat op 23 augustus 1944 in een alliantie met Rusland. Dat is ook de dag waar de kern van de roman van Schlattner om draait.

Om tot een goed begrip van het boek te komen, moet je eigenlijk ook iets weten over de auteur. Hij werd geboren in Arad, in het westen van Roemenië, vlak bij de grens met Hongarije, maar groeide op in in Fogarasch, – hij behoort dus tot de Duitse minderheid – een kleine stad in de omgeving van Kronstadt (Braşov in het Roemeens). Het is ook in Fogarasch dat de roman zich afspeelt. Schlattner studeerde theologie in Klausenburg (Cluj), maar ging over naar wiskunde en Hydrologie. Geruisloos wordt hij in 1957 door de Securitate (Roemeense geheime politie) gearresteerd. In Kronstadt wordt hij in de gevangenis zowel psychisch als fysiek zodanig gemarteld, dat hij belastende verklaringen over zijn medeleden van de literaire kring aflegt in een showproces (1959). De literaire vrienden krijgen lange straffen, maar Schlattner komt snel na het proces vrij. Zijn schuldgevoelens hierover spelen een belangrijke rol in zijn romans. In 1973 gaat hij weer theologie studeren. Vanaf 1978 is hij evangelische luthers predikant in Rothberg (Roşia) in de buurt van Hermannstadt (Sibiu). Overigens is hij niet de enige auteur uit de Duitse minderheid. Ook Herta Müller stamt daaruit. In 2009 kreeg zij de Nobelprijs voor Literatuur.

Het is 23 augustus 1943. De hoofdpersoon organiseert een afscheidsfeest, “Exitus”, van de laatste klas Duitse School: “… het afscheid van elkaar en in ieder geval het afscheid van onze kinderjaren”. Het feest, dat in april gevierd had moeten worden, is uitgesteld tot vandaag vanwege de eerste bombardementen op o.a. Kronstadt. “Ik had iedereen uitgenodigd – zonder uitzondering! Alle jongens, niet alleen mijn vrienden en schoolkameraden, maar ook mijn vijand, én alle meisjes, ook het meisje dat me in verwarring bracht, en zelfs het meisje (Judith Glückselich) dat anderen links lieten liggen.” Voor hem is de aanwezigheid van zijn geheime liefde Alfa Sigrid heel belangrijk. Maar is niet ook de dood heel dichtbij?  Het is een benauwde zomerdag, het weer zou kunnen omslaan. Een uitspraak van zijn broer Engelbert “wolken met brandende randen” is onheilspellend. De boog is gespannen, als ware het een thriller. De dag zal eindigen in een spetterende climax!

Binnen deze ene dag gebruikt de auteur flashbacks, herinneringen van de hoofdpersoon. Wat heeft hij niet allemaal meegemaakt in de eerste oorlogsjaren. Veel Zevenburgers voelden sympathie voor de nazi-ideologie, ook hij zelf. Hij deed (toen) geen belijdenis in de kerk, maar sloot zich aan bij de Hitlerjugend. Toch knaagde er iets in hem, toen zijn beste vriend een joods meisje aan de Duitsers verraadde en er ook nog eens met zijn grote liefde vandoor ging. Verraad: een groot thema in de alle gebeurtenissen. Het zijn geen van alle zwart-wit ‘tekeningen’ zoals zijn vertrouwde leermeester Mailat hem uitlegt. Ook van thuis uit werd hij niet geïndoctrineerd: zijn vader weigerde zelfs een bord aan zijn winkeldeur te hangen met de tekst dat joden er niets mochten kopen, nee, hij verbergt zelfs een jood.

De puberteit is in zijn leven een niet te verloochenen complicatie. Heel aannemelijk maakt de auteur het dan ook dat het nazisme op deze leeftijd vat op iemand kan krijgen. De aantrekkelijke kameraadschap in de Hitlerjugend en het streven naar ‘mooie’ doelen. Herkent een puber de manipulatieve uitingen, die door de propaganda zo slim naar voren worden gebracht? Let eens op de rake beschrijving die Schlattner geeft tijdens zijn bezoek aan een grote parade.

Die puberteit is vanzelfsprekend ook verbonden aan seksualiteit. De jongens in de leeftijd van de hoofdpersoon zijn nieuwsgierig daarnaar. De auteur vertelt daar onomwonden over, maar nooit op de platte, schaamteloze manier waarop dat vaak in moderne romans gebeurt. Hier is nog een brok romantiek te voelen: “…liefde is de kracht die een brug slaat tussen wat gescheiden is”. De hoofdpersoon voelt dat hij nu echt man gaat worden. Zijn blik op meisjes is veranderd, hij krijgt verlangens.

Schlattner gebruikt redelijk wat Bijbelcitaten en hij is predikant. Dat betekent zeker niet dat dit een zwaar religieus boek is. Als ‘tegenhanger’ treffen ook van motieven aan uit de wereld van mythen en sprookjes. Alleen al de symbolische titel wijst daarop. De haan als teken van aankomend onheil, maar de afgehakte kop biedt bescherming tegen boze geesten. Dat is een dualiteit die door het gehele boek heen een rol blijft spelen. De dualiteit van de gebeurtenissen in de ‘grote wereld’, Roemenie en Zevenburgen, en die in de kleine, interne wereld van de hoofdpersoon.

Die ene in het heden beschreven dag lijkt meer op een ‘coming of age’-roman, vakkundig gecomprimeerd en gecomponeerd binnen een zo korte tijd. De hoofdpersoon is zoekende: hoe moet hij de ‘wereld’ en zichzelf verklaren. Welke antwoorden gaat hij vinden?

De taal die de auteur gebruikt is vaak bloemrijk, maar nooit theatraal en zelfs met een vleugje humor. De dialogen munten uit in realiteit, wat overigens ook geldt voor de stijl van de monologue intérieur, die ook telkens voorkomt in de flashbacks. Compliment voor de vertaler die zijn oorspronkelijke taal (Duits), zeer adequaat heeft weergegeven.

Dat Schlattner een geboren verteller is valt niet te ontkennen. Prijzenswaardig dat er een uitgever is die hem aan het Nederlandse publiek heeft voorgeteld.

Kees de Kievid