Een onderbouwd beeld van Paaseiland

Beelden van Paaseiland – Jan J. Boersema – Atlas Contact – 438 blz.

Paaseiland, het is niet meer dan een stip in de Stille Oceaan ter grootte van Texel. Maar hoe onooglijk het eiland ook is, de culturele nalatenschap van de vroegere bewoners is des te indrukwekkender. De grote stenen beelden – de moai’s – blijven tot de verbeelding spreken. Zwijgend kijken ze voor zich uit. Mijmerend over hoe hun scheppers elkaar uitmoordden. Zo luidt althans de zogenaamde collapstheorie die nog regelmatig wordt aangehaald. Met de herwerking van zijn in 2011 gepubliceerd boek hoopt professor Jan J. Boersema deze theorie nu definitief naar het fabeltjesrijk te verwijzen.

Deze tweede herziene uitgave is aangevuld met relevant nieuw onderzoeksmateriaal dat de kernboodschap nog beter onderbouwt. Deze kernboodschap is dezelfde gebleven net als de structuur van het boek. Alles begon in 1992 toen de auteur in Groningen een lezing bijwoonde van de Britse historicus Clive Pointing. Die had net het boek Een groene geschiedenis van de wereld gepubliceerd waarin hij de omgang van culturen met het natuurlijk milieu beschreef. Zijn conclusie was dat goed gebruik van de natuurlijke rijkdommen in zeer veel gevallen beslissend was geweest voor het voortbestaan van een cultuur. Overexploitatie en verontreiniging daarentegen tastten de vitaliteit van culturen aan en konden leiden tot teloorgang. Als meest tot de verbeelding sprekend voorbeeld werd Paaseiland aangehaald. Volgens Pointing hadden de Paaseilanders alle bomen op dit ooit sterk beboste eiland gekapt om hun metershoge beelden te vervoeren. Erosie was het gevolg en de voedselproductie liep terug. De cultuur kwam terecht in een neerwaartse spiraal van honger, oorlog en uiteindelijk zelfs kannibalisme. Het bevolkingsaantal kelderde, de beelden werden omgetrokken en de sociale structuur ondermijnd. Toen de Nederlander Roggeveen het eiland in 1722 ontdekte, trof hij een verarmd restant van de eilandcultuur aan.

In 2001 werd Boersema tot hoogleraar benoemd aan de Vrije Universiteit Amsterdam om onderzoek te doen en onderwijs te geven in de culturele en levensbeschouwelijke aspecten van de relatie tussen mens en cultuur. Hij besloot op dat vlak Paaseiland verder te onderzoeken. Boersema las de reisverslagen van Roggeveen en van de Spanjaarden en Engelsen (onder leiding van James Cook) die de jaren daarna op het eiland landden. Die bleken op Paaseiland vitale en gezonde mensen aan te treffen die goed konden zwemmen. Het latere wetenschappelijk onderzoek op botten, tanden en kiezen bevestigde deze conclusie. Er waren geen sporen terug te vinden van hongersnood. De ontbossing was toen echter wel degelijk een feit. De ontdekkingsreizigers troffen er struiken en enkele verdwaalde bomen aan maar ook goed onderhouden tuintjes. Boersema haalt wetenschappelijk onderzoek aan dat aantoont dat de bodem voldoende vruchtbaar was om voor het geschatte aantal bewoners de voedselvoorziening te verzekeren. Wapens kenden de bewoners niet en de beruchte veldslag tussen de twee grote clans, de Kort- en Langoren, in 1680 bij de Poike-greppel heeft nooit plaatsgevonden. Het grote drama voor de Paaseilanders voltrok zich in de periode 1862/1863 toen Peru honderden inwoners van het eiland als slaven tewerk stelde op plantages en in de guano-industrie. Onder zware internationale druk moest Peru bakzeil halen, maar het kwaad was geschied. De gerepatrieerden brachten tbc en de pokken mee naar het eiland. Het bevolkingsaantal bedroeg in 1887 nog een goede honderd. Op dat moment is de collaps gebeurd: de voedselproductie stokte en culturele rituelen werden niet meer volwaardig uitgevoerd. De maatschappelijke structuren vielen weg met sociale wanorde en een gedemoraliseerde bevolking als gevolg. Missionarissen landden op het eiland en er werden schapen geïntroduceerd.

Als lezer krijg je in dit boek een zeer goed onderbouwd overzicht van de geschiedenis, etnografie, cultuur, antropologie en fauna en flora van Paaseiland. De literatuurlijst is impressionant. Niet alles is vandaag uitgeklaard. Zo is het nog altijd een mysterie hoe het komt dat de meeste moai’s in de eerste helft van de negentiende eeuw zijn omver getrokken. Ook het exacte aandeel van de mens, de Polynesische rat en klimaatveranderingen in de ontbossing van het eiland is nog niet bepaald. Het boek is geïllustreerd met tekeningen, foto’s, kaartjes en grafieken in zwart-wit. Achterin vinden we nog een uitgebreide notenlijst en register.

Op een overtuigende manier veegt Boersema definitief de collapstheorie van tafel. Maar welke lessen kunnen we trekken uit het verhaal van Paaseiland? De discussie verschuift van de begrippen overexploitatie en ineenstorting naar de begrippen duurzaamheid, kwaliteit en kwaliteitsverlies en veerkracht van zowel de natuur als de cultuur. Boersema gelooft niet dat de moai-cultuur waarbij boomstammen nodig waren om de beelden te verplaatsen, de hoofdreden is voor de ontbossing van het eiland. Maar toen dit feit zich voordeed paste de cultuur zich aan: de vogelmancultuur verving de beeldcultuur. Er was een nieuw evenwicht tussen cultuur en natuur ontstaan dat zonder interventie van buitenaf lang had kunnen voortbestaan.

Boersema staat verder stil bij het populaire beeld van het begrip ‘collaps’. Hij probeert een antwoord te vinden op de vraag waarom collapstheorieën zo populair zijn. Zelfs Thierry Baudet vergeleek na zijn verkiezingsoverwinning in maart 2019 de teloorgang van de westerse cultuur met ‘de doodscultus die ooit Paaseiland teisterde’.

De auteur eindigt zijn verhaal met een stand van zaken van het hedendaagse Paaseiland. Het culturele verleden wordt gekoesterd maar ‘met een knipoog naar authenticiteit en een goed oog voor de commercie’. Boersema doet nog een paar suggesties voor de toekomst van het eiland en de rol die Nederland kan spelen. Dit alles onder de noemer van ‘duurzaamheid met kwaliteit’.

Kris Muylle