Grondwerk – Tijl Nuyts

Ondergronds Plan

Daar zit (of lig) je dan te lezen. De verteller is een (naamloze) naakte molrat, misschien is dat diertje (ca. 10 cm lang) wel het meest zoogdier op deze planeet. Het is roze – buik iets lichter dan de rug – heeft geen beharing en de kleine oogjes zijn nagenoeg blind – dat laatste merk je in deze roman niet gezien de observaties van het diertje. De dieren komen oorspronkelijk uit de Hoorn van Afrika, maar het exemplaar van deze roman bevindt zich onder het Vaderlandsplein in Brussel. Dat een molrat de verteller is, wordt door Nuyts niet direct aan het begin van de roman vermeld. Pas een paar hoofdstukken verder komen we er achter dat de ik-figuur een molrat is. Ook van de “jij” blijven we enige tijd niet weten wie dat is. Je moet dus als lezer wel even wat geduld opbrengen en je niet door ongeloofwaardigheden laten afleiden, maar doorlezen totdat zeker zal blijken dat je moeite niet tevergeefs was. Overigens suggereert de auteur dat de molrat met zijn pootjes graaft, wat niet het geval is: hij doet dat met zijn tanden. Trouwens later blijkt dat ons beestje geen hij maar een zij is.

Het doel

Wat doet onze naakte molrat in Brussel? Ze wacht op een briefing. Een briefing waarvoor? Ze is op een missie, een onderdeel van het Plan! Graven is daarvan een belangrijk onderdeel. De hele stad wordt ondergraven. Er is slechts weinig voor nodig om de boel te laten instorten. De molrat-verteller doet ijverig mee aan de ondergraving en steekt geregeld haar kop boven de grond. De eerste keer levert dat veel stress op: ze ziet een tram aan voor een slang (vijanden van molratten). Later, wanneer ze contact heeft gemaakt met een mens (klimaatactiviste) en op haar knie zit, vertelt die haar wat er te zien is, de naakte molratten kunnen zelf immers zo goed als niets zien.

De aanleiding

Hoe is het Plan ontstaan? Nuyts heeft het daarvoor nodig in het verleden van de kolonie naakte molratten te duiken. Hij beschrijft dat alsof het zich in een mensenwereld afspeelt, met behoud van de typische kenmerken van de naakte molratten. Van groot belang is daarbij de koningin die in de nestkamer huist. Na ruim honderd bladzijden wordt het duidelijk als de koningin spreekt: “De wereld waarin onze kinderen geboren worden is getekend door geweld, kaalslag en uitputting. De droogte bedreigt ons op termijn allemaal. En er zal ook regen komen. Veel te veel tegelijk. Modderstromen. Overvolle stuwmeren. Dambreuken. De oorzaken zijn gekend. Aan de uitbuiting van aarde en arbeid moet een einde komen. Daarom zijn we hier […] we willen de wereld bewoonbaar maken. Bewoonbaar als een hol in de grond.” Dan blijkt ook het doel van Nuyts bij het componeren van dit verhaal.

De uitvoering

In het verhaal wordt het nu de grote vraag op de naakte molratten de mensheid op andere gedachten willen brengen bij de uitvoering van hun Plan of dat de mensheid misschien beter zou ophouden te bestaan. “De wereld stuikt in elkaar. Een nieuwe wordt geboren. […] Ondertussen boren ze de bodem kapot en vreten de aarde kaal. Maar wij kunnen hen stoppen. Het is nog niet te laat.” Waarop een andere stem in hete nest zegt: “Is de mensheid afschaffen niet de eenvoudigste oplossing?”
Ze besluiten de mensheid te controleren, ondergronds hun gebied te ‘bezetten’. “We zullen overal zijn. Geen grens houdt ons tegen. We zullen ons een weg knagen door staal en glas als het moet, door steen en beton.” Instortende tunnels zijn één ding, maar dat gaat slechts om een radicale oplossing, hoe zouden de naakte molratten de breinen van de homo sapiens kunnen beïnvloeden? Willen ze in actie komen en de fundamenten van de samenleving raken? Nee, ze willen een nieuw elan laten ontluiken als een kiem in de grond: Grondwerk!

De Lezer

Hoe moet je als lezer omgaan met een verhaal als dit, waarin een dier centraal staat, dat overigens een veelheid aan menselijke kenmerken herbergt? De lezer leert eerst een dier kennen waar de meeste mensen het bestaan niet eens wisten, maar dat door de auteur bijna tastbaar wordt neergezet. Je leeft met het diertje mee, erkent haar intelligentie, krijgt inzicht in haar samenleving met vrouwelijke dominantie en groepsgeest. Tekenend hiervoor is ook de scène waarbij de naakte molrat in het borstzakje van de klimaatactiviste de demonstratie tegen de gascentrale in Flémalle meebeleeft. De sfeer, maar ook beleving van de molrat komt overeen met wat het dier voor kenmerken heeft. Zet tijdelijk je vooroordelen aan de kant en lees!

De schrijver

Wat Nuyts in dit verhaal doet gaat het genre van fabel ver te boven. In een fabel leven dieren die eigenlijk mensen zijn. De naakte molrat en haar samenleving zijn veel echter; zij wordt geen mens maar blijft molrat. Zij graaft er lustig op los; naast de hoofdgang maakt zij ook zijgangen, zoals Nuyts geregeld in zijpaden terecht komt. De auteur maakt zeer duidelijk wat zijn maatschappijvisie is. Misschien soms iets te nadrukkelijk en zou het verhaal aan intensiteit winnen door het verwijderen van zaken die sterk op een herhaling lijken. En laten we niet vergeten dat Nuyts een aanzienlijke hoeveelheid informatie over Brussel, tussen de andere zaken, verstrekt. Wat een boeiende stijl houdt hij er op na, beeldend tot in de kleinste details: “Lichamen die onder het zeil van de achtergelaten tenten rustten of woordeloos met elkaar leken te keuvelen, achterover leunend tegen zandzakken en bobijnen (haspels/spoelen).“ Atlas Contact heeft een juweeltje het licht doen zien. Grondwerk verdient het om de Boekenbon-literatuurprijs te winnen, waarvoor het inmiddels al op de longlist is geplaatst.

Kees de Kievid

Meer romans