Handelsreiziger wordt een reuzeninsect
De gedaanteverwisseling – Franz Kafka – De Volkskrant – 61 blz.
Bij De Volkskrant kwamen ze op het lumineuze en lovenswaardige idee om een serie ‘verboden’ boeken uit te brengen. Van 10 november 2012 tot 23 maart 2013 worden twintig titels uit de wereldliteratuur, die op de een of andere manier omstreden waren toen ze uitkwamen, opnieuw onder de aandacht van het publiek gebracht. De hele serie is voor iedereen te bestellen voor € 119.90. Gemiddeld nog geen € 6.00 per deeltje. Niet veel als je ervan uitgaat dat een boek al gauw € 15.00 kost.
Maar omdat het allemaal heel bekende boeken zijn, zal een literatuurliefhebber er toch al gauw een aantal gelezen hebben. Ik heb er van de twintig acht gelezen en van de rest ben ik van de inhoud min of meer op de hoogte. Er staat bijvoorbeeld ook het boek De duivelsverzen tussen. Een boek waarvan bekend is dat het veel verkocht is, maar zeer weinig uitgelezen. Zijn nieuwe, jonge lezers wel bereid om dit omstreden werk van Salmon Rushdie te gaan lezen? Want ik neem aan dat zij de beoogde doelgroep vormen.
Het eerste deeltje De gedaanteverwisseling van Franz Kafka was voor abonnees gratis. Van het oeuvre van Kafka mag bekend worden verondersteld dat het eigenlijk niet had mogen bestaan. Kafka vroeg zijn toenmalige vriend Max Brod om de manuscripten na zijn dood – hij stierf aan tuberculose – te vernietigen, maar deze deed dat niet. Kafka werd tegen zijn wil een bekend schrijver met de romans Het slot, Het proces en met de novelle De gedaanteverwisseling.
De gedaanteverwisseling begint zo: ‘Toen Gregor Samsa op een ochtend uit onrustige dromen wakker werd, ontdekte hij dat hij in zijn bed in een reusachtig ondier was veranderd.’ Kafka windt er geen doekjes om, maar confronteert de lezer meteen met het hoofdthema van het boek. Om preciezer te zijn, Gregor is in een insect veranderd. Hij kan niet naar zijn werk en de familie kan aanvankelijk ook zijn kamer niet in, omdat Gregor met zijn onhandige poten de deur niet kan open krijgen. Het hele verhaal handelt over de manier waarop Gregor omgaat met zijn gedaanteverwisseling, maar vooral ook hoe zijn omgeving zich aanpast aan die verandering. Aanvankelijk geschrokken en onwennig, maar allengs wennen de familieleden, vader, moeder en zuster Grete, aan zijn nieuwe gedaante en leven door zoals ze altijd deden. Zich voornamelijk zorgen makend over het feit dat Gregor als kostwinner is weggevallen.
Als Gregor uiteindelijk sterft duurt hun verdriet dan ook niet lang. Gregor is eigenlijk al afgeschreven voordat hij dood is. Zit daar een diepere betekenis achter en heeft Kafka die er doelbewust ingelegd? Bij Het slot en Het Proces is die duidelijk, maar bij dit werk veel minder.
Het is natuurlijk een absurd en onmogelijk verhaal, maar Kafka heeft het zo opgeschreven dat het allemaal zeer aannemelijk overkomt.
Natuurlijk zitten er verouderde elementen in. Gregor is handelsreiziger, wat op zich ook nu nog zou kunnen, maar omdat hij niet op zijn werk komt opdagen, komt zijn chef, een procuratiehouder langs om te kijken wat er aan de hand is. Hoewel het gezin niet rijk is, is er toch een dienstmeisje in huis etc. Hoewel het geen lang verhaal is, heb je toch wat doorzettingsvermogen nodig om het uit te lezen. Veel alinea’s gaan over het feit dat het insect Gregor zich zo moeizaam voortbeweegt en zich ongelukkig voelt en zich tenslotte schikt in zijn lot. Het taalgebruik en de omstandigheden zijn verouderd.
Van Het Slot heb ik een Salamanderuitgave uit 1959 van 255 blz.. Dat boek begint heel boeiend, bijna als een spookverhaal, als een zekere K. midden in de nacht in een besneeuwd dorp aankomt en zijn intrek neemt in een herberg. Hij zal er gaan werken als landmeter voor de heer van het slot dat boven op de berg staat. Al snel blijkt dat er in het dorp niets kan of mag zonder toestemming van de slotheer. K. heeft geen vergunning om in de herberg te slapen – dat moet namelijk – en dat brengt hem meteen in moeilijkheden. Door Het slot en ook door zijn roman Het proces is de uitdrukking kafkaësk ontstaan. Een onheilspellende sfeer waarin bureaucratie en de onpersoonlijke maatschappij steeds meer greep krijgt op het individu.
De uitdrukking kafkaësk is bepaald niet verouderd. Wie is niet eens aangelopen tegen onoplosbare problemen met een of andere provider, nutsbedrijf of ambtelijke instantie, waarbij mensen zich verschuilen achter regels en voorschriften en weigeren een redelijke oplossing te bedenken? Het Elektronisch Patiënten Dossier is ook zo’n geval waaruit kafkaëske situaties kunnen ontstaan. De boeken van Kafka zijn in die zin nog steeds actueel.
Pieter Feller
