Kees Boeke een man met vele gezichten

De geest in dit huis is liefderijk – Het leven en De Werkplaats van Kees Boeke – Daniela Hooghiemstra – De Arbeiderspers – 329 blz.

Kees Boeke(1884–1966) kan worden gezien als onderwijsvernieuwer, maar ook als een voorloper van de provo’s en de hippies. Aan het eind van zijn leven heeft hij de opkomst van de anarchistische bloemenkinderen en de protestbeweging nog meegemaakt. Of tot hem doordrong dat hij al in de jaren twintig de basis had gelegd voor een manier van denken die pas veertig jaar later een voedingsbodem vond bij de jeugd, betwijfel ik. Boeke stierf gedesillusioneerd. Hij geloofde niet meer in God, niet meer in de wereld en niet meer in zichzelf. Hij vond dat hij was tekortgeschoten als vader en had gefaald als schoolleider. Hij geloofde nergens meer in. ‘De snaar in zijn ziel die altijd goed was gestemd was geknapt,’ zoals zijn vrouw Betty het einde van zijn leven omschreef.

Daniela Hooghiemstra geeft, zoals een goede biograaf betaamt, geen oordeel over het leven en werk van Kees Boeke. Zij laat de lezer zien wat hij allemaal heeft gedaan en nagelaten. De lezer mag zelf oordelen, maar een definitief oordeel geven over deze complexe man is eigenlijk ondoenlijk, omdat hij zoveel verschillende kanten had.
Hij had zijn principes, maar die verloochende hij soms ook weer. Misschien dat hij daar wel de grootste mislukking in zag. Hij was heel teleurgesteld in zichzelf.

In negen kloeke hoofdstukken belicht Hooghiemstra Boekes leven. Ze behandelt onder andere zijn fanatieke godsverering. Boeke was een idealist en hij had het goed met de wereld voor. In 1918 trok hij in Het Boschhuis, een villa in Bilthoven, van waaruit hij een nieuwe wereldorde, de Broederschap in Christus wilde stichten. Het idee liep op niets uit, omdat uitvreters en profiteurs de zaak overnamen en de anti-autoritaire Boeke niet ingreep omdat dit tegen zijn principes was.

Jarenlang bivakkeerde hij met zijn gezin in een tent op het terrein bij de villa. Daar liet hij in afwachting van de terugkomst van Christus op aarde zijn kinderen bijna omkomen van de honger en kou.
Boeke was afkomstig uit een geslacht van Alkmaarse dominees en professoren. Zijn Engelse vrouw Betty Chadbury was een dochter van een steenrijke chocoladefabrikant. Zij was in weelde opgegroeid, maar op enig moment besloten Kees en zij dat ze geen aanspraak meer wilden maken op het familiekapitaal van de Chadbury’s. Ze gingen leven in zoals ze zelf zeiden ‘volledige afhankelijkheid van God’.

In 1926 is Boeke intussen geëvolueerd van christen in een theosoof. Hij haalde zijn kinderen van school en besloot een eigen school te stichten De Werkplaats, waar een kind niet zou worden onderworpen aan een rigide leersysteem, maar op een begrijpende manier zou worden begeleid en ‘geholpen om te worden wie hij is’.
Hooghiemstra besteedt veel aandacht aan de school en dat is ook logisch, want De Werkplaats bestaat nog steeds, al zijn de nogal zweverige principes die Boeke destijds had, wel voor een deel losgelaten.

Heel bekend is natuurlijk dat Juliana en Bernhard hun kinderen naar de school van Boeke stuurden. Merkwaardig, want Boeke was tegen de monarchie. Hij zag meer in een republikeinse staatsvorm. Beatrix heeft het niet lang uitgehouden op de school waar meer aandacht werd besteed aan hooggestemde idealen dan aan het onderwijzen van taal en rekenen.

Wat was Boeke nog meer? Hij was een begenadigd violist, een onderwijsvernieuwer, natuurkundige, een wereldverbeteraar, een christen-anarchist, een esperantist, pacifist en anti-kapitalist.
Hooghiemstra toont ook aan dat het lastig is om in alle gevallen met idealen te leven en je aan je principes te houden. Heel hypocriet is het gedrag rond het kapitaal van de Chadbury’s. Het geld van zijn echtgenote was ondergebracht in een trust waar een vriendin van Betty sommen uit los kon maken om aldus heel wat kosten voor de familie Boeke te betalen.

Nadat zijn vrouw Betty in 1976 overleden was, kregen hun kinderen Helen, Emma, Paula, Julia, Candia, Daniël en Maja Boeke te horen dat de familie Chadbury hun erfenis, die Kees niet had willen aanvaarden, al die jaren zorgvuldig voor hen was bewaard. Na jaren van geldgebrek, waren ze ineens rijk.
Uit De geest in dit huis is liefderijk blijkt in elk geval dat Kees Boeke een heel bijzonder mens is geweest, een man met vele gezichten. Daniela Hooghiemstra heeft een prachtige, goedgedocumenteerde biografie afgeleverd.

Pieter Feller