Moord en filosofie

Descartes in Amsterdam – Hans Dooremalen – Boom – 254 blz.

Ik val maar meteen met de genreaanduiding in huis: “Filosofische detective”. Om met het eerste te beginnen: dat filosofische heeft te maken de René Descartes (Frankrijk, 1596). Hij is filosoof en wiskundige en met zijn ideeën de grondlegger van het realisme en de moderne wis- en natuurkunde. In dit boek is de cartesiaanse methode van groot belang. Descartes redeneert dat niets zeker is en er aan alles getwijfeld moet worden. Alleen aan het feit dat je twijfelt, behoeft niet getwijfeld te worden. Dat je twijfelt, bewijst dat je denkt en dat je denkt betekent dat je bestaat: “cogito ergo sum”. Descartes is er happig op deze theorie te bewijzen en dat brengt ons tot het tweede, de detective. De methode gaat er voor zorgen dat hij de Amsterdamse moorden zal oplossen. Inderdaad in Amsterdam, want daar woonde hij toen aan de Westermarkt. Dat betekent dat er naast de filosofie en de detective nog een derde element wordt toegevoegd aan dit boek: Amsterdam in de Gouden eeuw.

Als inleiding verklaart Descartes zelf zijn methode. Dan, op de vroege ochtend van 2 oktober 1634, ontdekt de koster van de Westerkerk, Albert Hermans, het lijk van een naakte man met een rapier in zijn hand. Hij ligt nabij de zuidmuur van de kerk, naast een “levensgroot symbool in de sneeuw: een kruis in een cirkel in een vierkant”. Hij besluit de schout erbij te roepen.
Dan leren we een aantal personen kennen: onderschout Hendrick Held, kamerdienaar Helena (de enige geliefde die Descartes heeft gehad, Helène Jans van der Strom) en Clement Chamboir, de verteller van het verhaal. Clement is de “valet de chambre” van Decartes (denk aan Sherlock Holmes en Watson), een afgestudeerd medicus, die wel zijn kennis wil gebruiken, maar geen behoefte heeft aan opereren en dat soort dingen. Zijn wonen vlakbij de plaats delict, nemen de commotie daaromtrent waar en gaan een kijkje nemen. Na enige dagen roept Held de medewerking van Descartes in . Uiteindelijk gaat het niet alleen om deze moord, want er volgen en nog drie. Descartes fungeert nu als leraar van Held en Clement in zijn methode.

Hij onderzoekt niet alleen de moorden, maar ook andere zaken. Zo laat hij bij het vleeshuis door Clement koeienharten en een stierenhart ophalen om te onderzoeken of en verschillen zijn. Hierbij ontmoet hij ook de befaamde dokter Nicolaes Tulp (die ook de lijken onderzoekt) en redetwist over de bloedsomloop. Nog andere in die tijd bekende personen passeren de revue: de kaartenmaker Willem Blaeu (één van de vermoorden is in zijn dienst); burgemeester en VOC-bestuurder Bicker; de koopmansfamilie Bartolotti (Willem van den Heuvel tot Beichlingen) en nog veel meer. Hij ontmoet Gerardus Vos(Vossius) en Caspar van Baerle(Baerleus), welke laatste hem een leerstoel medicijnen aan het Athenaeum Illustre aanbiedt. De lezer kan daardoor deze mensen als sprekende individuen in de samenleving van de 17de eeuw leren kennen.
Ook andere historische zaken komen als afwisseling op het moordonderzoek aan de orde. Denk daarbij aan de hekserij, corruptie, tolerantie en intolerantie. Dat laatste voornamelijk met betrekking tot de katholieken, armenianen en streng gereformeerden. Descartes is zelf katholiek en moet dus voortdurend op zijn hoede zijn. Hij wordt vaak alleen maar geaccepteerd wegens zijn wetenschappelijke verdiensten. Hij heeft in 1634 nog nauwelijks iets gepubliceerd, zodat zijn dualistische theorie hem nog niet voor de voeten geworpen kan worden (dit in tegenstelling tot later). Het zou jammer zijn als ik in dit kader al iets vertel over het verloop van het onderzoek (gedurende de maand oktober), maar zoals in (bijna) alle detectives zal ook deze speurder in staat blijken te zijn de juiste oplossing te vinden, nadat eerst bijna twee onschuldigen werden gehangen.

Voor wie is dit boek bestemd? Wie enigszins in de geschiedenis van de filosofie in ingewijd, zullen de filosofische fragmenten weinig nieuws brengen, hoewel ik aanneem dat er ook hersenspinsels van Dooremalen zelf tussen ontdekt kunnen worden. Het zeventiende-eeuwse Amsterdam is doordrongen van handelsgeest. Toch zijn er andere geluiden te horen. Het doel van het Athenaeum Illustre is minder commercieel. Van Baerle (Barleus) merkt op: “(… )meen ik dat (…) men dus niet extreme geldelijke rijkdom moet nastreven. Wie datgene probeert te bemachtigen wat hij niet heeft, begeert het eindeloze. Hij zal ook niet gelukkig zijn, want het eindeloze valt per definitie niet te bemachtigen”. De auteur vlecht zeer kundig en adequaat de filosofie in het speurwerk. Daarnaast lees je ook veel interessants over de Amsterdamse geschiedenis, stadsbestuur en gewoonten. Wil je wel eens weten hoe het er aan toe ging van arrestatie tot terechtstelling? Je vindt het in dit boek! Kleine slippertjes zullen we Dooremalen vergeven. Zo introduceert hij de koster van de Westerkerk als Albert Hermans, terwijl deze zichzelf later voorstelt als Abraham Hermans. Verder vraag ik mij af hoe het mogelijk is dat Clement Chamboir, als Fransman, zo snel goed Nederlands kan spreken en lezen.
De liefhebbers van de ‘recht toe, recht aan’-detective zullen al die tussendoortjes misschien niet zo waarderen, maar als je ervan houdt meer te weten over de achtergronden en dat ook nog eens in een lang vervlogen tijd, dan moet je dit boek beslist lezen. De recensent die opmerkte: “filosoof blijf bij je leest”, heeft kennelijk het gedachtegoed van Descartes niet begrepen! Ik hoop (en verwacht) dat dit boek een vervolg (of meer) zal krijgen.

Kees de Kievid