Multatuli belicht

Over Multatuli 2022 – Elsbeth Etty, Dik van der Meulen en vele anderen – Verloren – 87 blz.

Eduard Douwes Dekker, Multatuli, is een van de meest vooraanstaande figuren uit de Canon van de Nederlandse literatuur. Zijn invloed in onze letteren en politiek is niet te onderschatten. Met zijn roman Max Havelaar schreef hij een indrukwekkend en nog steeds actueel boek. Het slavernijverleden speelt juist nu een prominente rol in het dagelijkse nieuws. De problemen rond de excuses laten dat zien. In 1910 werd ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van  Max Havelaar een grote herdenkingstentoonstelling georganiseerd die leidde tot de oprichting van de Vereeniging ‘Het Multatuli-Museum’, de voorloper van wat tegenwoordig het Multatuli-Genootschap heet. Dat genootschap geeft sinds 1978 regelmatig een editie uit getiteld Over Multatuli. Vanaf 2014 tot en met 2021 heette het Jaarboek Multatuli, maar vanaf dit jaar weer terug naar de oorspronkelijke  titel. Dit nummer bevat, zoals gebruikelijk weer een aantal (tien dit keer) bijdragen die het beeld en de invloed van Multatuli verdiepen.

Wat kan de lezer verwachten? Lale Gül vertelt over haar door Multatuli geïnspireerde bestseller Ik ga leven. Otto de Kat onthult de werkelijkheid achter zijn recente roman Het uur van de olifant, waarin hij een vergeten multatuliaanse klokkenluider over Nederlandse oorlogsmisdaden op Atjeh tot leven wekt. Oorlogsmisdaden die tot op heden ‘officieel’ niet zo mogen heten, zoals blijkt uit het artikel Klokkenluiders en doofpotten van Jurjen Pen. Dik van der Meulen belicht de invloed van Multatuli op de schrijver Nescio en Elsbeth Etty laat zien hoe verregaand columnist Hugo Brandt Corstius alias Piet Grijs zich – aangemoedigd door zijn bewonderaars – vereenzelvigde met Eduard Douwes Dekker. Tekenaar Dick Matena, die Saïdjah en Adinda verstripte, vertelt dat hij op jonge leeftijd geraakt werd door het gedicht ‘Ik weet niet waar ik sterven zal’. Liesje Schreuders recenseert Tom Phijffers boek Vuur, vuur!, over een cold case uit de Max Havelaar. Romancier Gustaaf Peek tenslotte ontmaskert Multatuli’s vermeende zelfspot in Minnebrieven als eigenliefde en houdt al doende ook een aantal hedendaagse schrijvers (en recensenten) een spiegel voor.” (bron: Uitgeverij Verloren) Voor deze bespreking concentreer ik mij op één bijdrage, Klokkenluiers en doofpotten. 

Pen ontwaart binnen de vier eeuwen van doofpotten met betrekking tot de misdadige koloniale praktijken drie momenten “waarop een glimp van de waarheid zichtbaar werd”. De eerste is natuurlijk de Max Havelaar van Multatuli, waarover hij het volgende opmerkt: “Onbetwist is […] dat Max Havelaar voor het eerst een breed publiek debat over het kolonialisme teweegbracht en daarmee van groot belang is voor de Nederlandse geschiedenis. Multatuli’s kracht is dat hij heersende opvattingen ter discussie stelt op een indringende en briljante manier, zonder zich aan te sluiten bij een stroming of ideologie. Daarom is hij uniek…” De derde is de opdracht van het kabinet Rutte-II tot het onderzoek ‘Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië, 1945-1950’ uit 2016, waarvan de conclusie in 2022 werd gepresenteerd en dat leidde tot de “diepgevoelde excuses” aan Indonesië, zonder echter de term ‘oorlogsmisdaden’ te gebruiken.

Pens artikel legt de nadruk op het tweede moment: de Excessennota uit 1969, de resultaten van een onderzoek naar aanleiding van de onthullingen van Indië-veteraan Joop Hueting tijdens een televisieoptreden. De nota was opgesteld door een commissie waarvan Cees Fasseur de secretaris was. Het eindrapport concludeerde dat “op enkele excessen na de Nederlandse krijgsmacht zich correct had gedragen”. De Tweede Kamer zou er in juli een debat aan wijden. Drie dagen ervoor verscheen in Vrij Nederland een pleidooi voor een grondiger onderzoek, geschreven door Bas van Dongen. Uit de memoires van Fasseur, Dubbelspoor (2016) blijkt dat hijzelf Van Dongen  was en dus niet achter de conclusie van de Excessennota stond. Het leidt tot vele vragen: Wat waren de materialen van de commissie en is er gezocht naar andere bronnen en op welke onderzoeken berusten ze. Wat stellen de conclusies voor? Alleen politieke correctheid? En waarom dan?

Door de vaagheid van de Excessennota kan eigenlijk gesteld worden dat dit niet het tweede moment kan zijn. Het in 2008 opgerichte Comité Nederlandse Ereschulden spande uit naam van rechtsactivist Jeffrey Pondaag verscheidene rechtszaken aan “waarin de Nederlandse staat aansprakelijk werd gesteld voor de massaslachtingen in Indonesië”. Dat kreeg een vervolg in diverse publicaties waaronder De brandende kampongs van Generaal Spoor (zie Saïdjah en Adinde van Multatuli) en Revolusi van David van Reybroeck. Dit alles leidde ertoe dat er niet meer van excessen gesproken kan worden, maar dat er oorlogsmisdaden hadden plaatsgevonden. Over de rol van Fasseur oordeelt de auteur met een citaat van Multatuli: “Ik streef naar waarheid. Ik zal u wenken geven die ik verder aan uw eigen beschouwing overlaat”. (Idee 452)

De overige bijdragen aan Over Multatuli 2022 zijn overigens net zo boeiend als deze bijdrage en dus is deze bundel een zeer welkome en afwisselende aanvulling op de reeks van publicaties (de nieuwste daarvan worden achterin de uitgave beknopt besproken).

Kees de Kievid