Nederlanders in Londen tijdens WOII

Majesteit, U kent het werkelijke leven niet. De oorlogsdagboeken van Minister van Buitenlandse Zaken Mr. E.N. van Kleffens – Michael Riemens – Vantilt – 510 blz.

Eelco Nicolaas van Kleffens (1894-1983), was iemand die door zijn verschijning opviel: “a large, round, domed head, sparsely covered with hair – he imparts the impression of being largely composed of brain’’, volgens een Amerikaanse observator (bron: toespraak van minister Blok bij de presentatie van dit boek). Hij werd in 1939 Minister van Buitenlandse Zaken en was als zodanig medeverantwoordelijk voor de Nederlandse neutraliteitspolitiek. Hij hield van zijn doen en laten een dagboek bij, met de hulp van zijn vrouw Margaret. Direct na de inval van de Duitsers in Nederland op 10 mei 1940 (einde neutraliteit) werd besloten dat hij naar Londen moest vertrekken, samen met een collegaminister, de overige leden van het kabinet volgden later. Door ruimtegebrek in het vliegtuig is zijn koffertje met dagboek achtergebleven. Dat is later door de Duitsers gevonden en naar Berlijn gebracht. Na de oorlog is het niet meer teruggevonden. Saillant detail: de hoeden van Margaret zijn wel meegegaan.

Van Kleffens behield de gehele oorlogsperiode zijn functie. In 1942 begon hij opnieuw met het maken van aantekeningen, eerst alleen van zijn dienstreizen, maar vanaf februari 1943 als volledig dagboek. Waarom hij er tot dan mee wachtte wordt niet duidelijk. Voor deze uitgave van de dagboeken geeft Riemens drie beweegredenen voor de “Relevantie in voor heden”.
Als eerste noemt hij de uitbreiding van kennis over de Tweede Wereldoorlog, mede om “de huidige wereld beter te begrijpen”. In de tweede plaats krijgen we een beter zicht op de “positie en de verbindende rol van de Nederlandse monarchie in de 21ste eeuw”. De derde ligt wat gecompliceerder: “de onzekere wereld na Brexit … en het aantreden van Trump”. Dat zou een ‘aanslag’ kunnen zijn op de stabiele orde van na de oorlog. De auteur vergelijkt die daarbij met de ‘overtuiging’ van de Britten dat ze de nazi’s wel alleen aankonden. Zijn conclusie is dan ook: “Met Brexit en Trump wordt dat wereldbeeld onbestendiger”.

De dagboeken hebben daarnaast volgens Riemens een “Wetenschappelijk belang”. De notities over Wilhelmina maken haar veel menselijker en meer realistisch. Dit in duidelijke tegenstelling tot de eerdere uitgave van haar biografie door Cees Fasseur, die zich voornamelijk op haar brieven baseert. Van Kleffens bemiddelde nogal eens tussen haar en Ministerpresident Pieter Gerbrandy. Verder wordt er veel meer openbaar over de buitenlandse politiek en de diplomatie in de oorlogsperiode. Ook over de Engelandvaarders en de Nederlandse kolonie van vluchtelingen wordt meer bekend dan we tot nu toe wisten.
Natuurlijk zijn de notities van gesprekken met Britse politici tot wereldleiders als President Roosevelt van groot belang voor een goed inzicht in die diplomatie en het buitenlands beleid. Interessant zijn de plannen die Van Kleffens (samen met anderen) ontwierp en zeker vooruitliepen op de latere Europese Gemeenschap van Kolen en Staal. Ook bleek hij voorstander van een Atlantisch bondgenootschap, waar de later NAVO uit is voortgekomen.

Er moet nu iets rechtgezet worden. Op 30 april verscheen in Trouw een artikel waarin wordt gesteld dat koningin Wilhelmina aan het einde van de oorlog een uitruil met nazi’s voor de Belgische koning Leopold III overwoog. Dat zou moeten blijken uit de notities van Van Kleffens. Een dergelijk plan moet aan de Duitsers worden toegeschreven. De beste weerlegging vormt een citaat uit de brief (24 maart 1945) van Wilhelmina aan koning George VI (opgenomen in de Noten): “[T]here may still be a small possibility of saving Leopold and his children for his people, if of course in quite another way than by striking the bargain proposed by the Nazis.”. “another way” inzake vrijlating van Leopold III, met wie Wilhelmina zeer begaan was, zou kunnen wijzen op bemoeienis door het Vaticaan. De koning heeft op 26 maart geantwoord, dat uitruilen beslist niet kon. Het is betreurenswaardig dat deze misvatting door zoveel journalisten uit binnen- en buitenland is overgenomen.

De indeling van dit prachtige werk is zeer overzichtelijk. Het begint met een inleiding, waarin Van Kleffens wordt voorgesteld (hij had toegang tot alle hoogwaardigheidsbekleders) en een exposé van de achtergronden bij deze uitgave. Dan volgen de dagboeken (integraal en ongecorrigeerd), telkens voorafgegaan door een inleiding op het desbetreffende dagboek. Gelukkig zijn de notities niet ontsierd door allerlei opmerkingen, maar wordt verwezen naar de “Noten” van maar liefst tweeënzeventig bladzijden. In die noten worden verduidelijkingen, aanvullende informatie en achtergronden verstrekt. Ook zijn er verwijzingen naar vindplaatsen, archieven en bronnen. Wel zijn tussen de notities een aantal afbeeldingen geplaatst.

Ter informatie neemt Riemens nog drie “Bijlagen” op over de samenstelling van de Nederlandse regering in WOII, Nederlandse vertegenwoordigers bij vreemde regeringen en diplomatieke vertegenwoordigers van vreemde mogendheden bij de Nederlandse regering. Een lijst van geraadpleegde literatuur en bronnen verwijst de lezer naar het uitgebreide onderzoek van de auteur. In de “Index” treffen we een uitgebreide literatuurverwijzing aan. Tenslotte is er nog een lijst met afkortingen en een illustratieverantwoording opgenomen.

Over dit sublieme boek kan niets anders gezegd worden dan: lof wie lof toekomt! Zowel de schrijver als de uitgever hebben bijgedragen aan uitgebreide en veelal nieuwe informatie over onze ‘Londense’ regering en een betere kijk op ons staatshoofd, koningin Wilhelmina. Al eerder is in een proefschrift de opmerking gemaakt, dat het tijd is voor een serieuze biografie van Van Kleffens, een wens die ten volle wordt beaamd door minister Blok.

Kees de Kievid