Spanning en verrassingen in Teheran

Hitlers vrede – Philip Kerr – vertaling: Jan Pott – Boekerij – 496 blz.

Een nieuw boek van deze briljante auteur? Hij is toch in 2018 overleden. Hitler’s Peace verscheen voor het eerst op de markt in de Verenigde Staten (Putnam, 2005), maar een Britse editie kwam er niet, terwijl de auteur toch uit Schotland komt. De reden daarvoor is mij onbekend. Uiteindelijk verschijnt het boek dan toch in 2020 in het VK, gevolgd door de Nederlandse editie in dit jaar, uitmuntend vertaald door Jan Pott.

“Dit boek is fictie, gebaseerd op een werkelijke gebeurtenis uit de geschiedenis: de conferentie van de Grote Drie in Teheran in 1943”. Zo begint de “noot van de auteur” achter in het boek. Ook maakt hij duidelijk dat hij zowel van fictieve als werkelijke personen en omstandigheden gebruik maakt.

“Veel van de obscure gebeurtenissen in dit boek zijn werkelijk gebeurd…”. Nergens wordt zijn fantasie ingehaald door de werkelijkheid! Deze samensmelting van fictie en realiteit is kenmerkend voor de boeken van Philip Kerr. Denk maar eens terug aan zijn fameuze Berlijn-trilogie en de veertien boeken met de legendarische Bernie Gunther.

Franklin D. Roosevelt wil eindelijk precies weten wat er in mei 1940 nu werkelijk is gebeurd bij Katyn. De nazi’s zeggen bewijzen te hebben dat de Sovjets meer dan vierduizend Poolse officieren hebben geëxecuteerd, maar de Russen beweren dat de nazi’s de schuldigen zijn. Hier komt de (fictieve) hoofdpersoon Willard (Will) Mayer in beeld. Hij is het die uitsluitend voor de president rapport over de toedracht moet uitbrengen. Mayer is voormalig hoofddocent filosofie aan de universiteit van Princeton, maar heeft zich vrijwillig gemeld voor oorlogstaken. Hij is nu analist Duitse inlichtingen bij het OSS in Washington. Frappant is zijn oorspronkelijke afkomst: Duits en joods.  Kerr maakt hem met gedetailleerde beschrijvingen tot een sympathiek figuur, hoewel hij ook boter op zijn hoofd heeft en zelfs daarvoor een keer wordt gearresteerd. Via hem krijgen we een kijkje in de niet altijd even ‘fijne’ werkwijzen van de geheime diensten aan geallieerde kant. Duidelijk is dat de auteur geregeld de morele kant van oorlogvoeren aan de orde stelt.

De tegenhanger van Mayer aan Duitse kant is SS brigadegeneraal Walter Schellenberg. Wegens een joodse tante wordt hij door Heydrich gechanteerd. Na diens dood wordt hij beste maatjes met Himmler. Samen zetten ze een operatie op touw, ‘Unternehmen Weitsprung’ waaruit zal blijken dat niet iedereen aan Duitse kant de conferentie in Teheran met dezelfde ogen bekijkt. Ook blijkt heel duidelijk de onderlinge animositeit in de top van de nazi’s.

Mayer wordt door ‘Teddy’ Roosevelt aan de delegatie voor de conferentie in Teharan toegevoegd om een oogje in het zeil te houden. Dat dit niet zonder slag of stoot zal gaan, moge duidelijk zijn. Hitler, wiens plannen niet op rolletjes lopen zal beslist geen onvoorwaardelijke overgave accepteren. De geallieerden willen een westelijk front openen (D-day). Hoe zullen de onderhandelingen tussen Roosevelt, Churchill en Stalin verlopen? Aardig detail is de keuze voor Teheran. Stalin heeft vliegangst (feit) en daarom is die plaats gekozen. Zullen de vele plannen van verschillende belanghebbenden toch tot een compromis uitonderhandeld kunnen worden? Wie verschijnt er als donderslag bij heldere hemel ineens op het toneel?

Overigen is Teheran niet de enige locatie in het boek. De lezers worden ook meegenomen naar Caïro (hoofdkwartier SOE, Britse militaire inlichtingendienst), Oekraïne (hoofdkwartier van “Unternehmen Weitsprung’), Duitsland (residentie Canaris en de Wolfschanze), Londen, Polen en natuurlijk Washington met het hoofdkwartier van de OSS en het Witte Huis.

Voor kenners van de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog komen er aan beide zijden veel bekende namen voorbij, de meesten getekend naar de realiteit. Aan Duitse zijde o.a. Von Ribbentrop, Canaris en ook de Fin Felix Kersten. Bij de geallieerden onder meer de onderminister van Buitenlandse zaken Sumner Welles, Secretary of State Cordell Hull en generaal Geoge C. Marshall. Noodzakelijk is geschiedkundige kennis niet, want Kerr legt een en ander goed uit, maar handig is het wel. Of zoek het op. Waarschijnlijk zullen leken meer spanning ervaren, omdat deskundigen van een aantal zaken de uitkomst al weten.

Kerr brengt de lezers naar schimmige achterkamertjes, manipulerende diplomatie, spionage. Hij brengt Mayer bijvoorbeeld in contact met beroemde (dubbel)spionnen Anthony Blunt , Guy Burgess en Kim Philby. En waar het nodig is – in de realiteit of in zijn eigen brein – zal er ook gemoord worden. Ondanks het complexe geheel, weet Kerr de lezer te gidsen in het beschrijven van karakters en gevoelens, zodanig dat de lezer zich in die tijd aanwezig gaat voelen.

De stijl van Kerr draagt belangrijk bij aan de leesbaarheid. De afwisseling van vuile spelletjes – hij beschrijft ze met ironie, sarcasme en soms zelf met cynisme – met humoristische uitingen, brengen alles in een keurige balans. Welk een humor straalt er niet af van de gevoelsuiting van Will Mayer, nadat de president hem de opdracht heeft verstrekt: “Ik moest me gedragen als een straathond zonder ballen die alleen met de halsband van de baas kon laten zien dat hij het recht had om over zijn bloemen te pissen.” Een finishing touch zijn de kleine vleugjes romantiek die samen met de rest geleid hebben tot een van Kerr’s beste boeken.

Insiders wisten het allang: het is geen overdrijving Kerr in dit genre aan te top te plaatsen en te vergelijken met een andere beroemde auteur in dit genre, Graham Greene. Nu hij niet meer in ons midden is zullen we scherp moeten kijken naar een opvolger

Kees de Kievid