De modder van de wanhoop

Passendale – Nick LLoyd – Vertaling: Willem van Paassen – Uitgeverij Nieuw Amsterdam – 503 blz.

De Westhoek, het meest westelijk gelegen gedeelte van België, is sinds 2014 in de ban van de 100-jarige herdenking van de Eerste Wereldoorlog. Na de weigering van de regering en koning Albert I aan de Duitse troepen om via het Belgisch grondgebied door te stoten naar Frankrijk viel op 4 augustus 1914 het Duitse leger België binnen. De droom van de Duitsers om Kerstmis te vieren in Parijs veranderde algauw in een nachtmerrie. Het Belgische leger gaf zich niet zomaar gewonnen en bovendien schoten de Franse en Engelse bondgenoten te hulp. Het front stabiliseerde zich gedurende vier jaar over een afstand van honderden kilometers tussen de Belgische kust en de Zwitserse grens.

Op het Belgisch grondgebied strekten de loopgraven zich uit vanaf het overstromingsgebied ter hoogte van de rivier de IJzer tot de heuvels van de stad Ieper, de zogenaamde Ieper Salient (de Ieperboog). Na eerdere veldslagen met zware verliezen langs beide zijden werd in de buurt van Ieper van 31 juli tot 10 november 1917 de bloedigste veldslag van de Eerste Wereldoorlog uitgevochten. Dit offensief wordt officieel de Derde Slag van Ieper genoemd maar is beter gekend onder de naam van het dorpje dat middenin de gevechten lag en waarvan de naam synoniem is met het apocalyptische karakter van de loopgravenoorlog: Passendale. Of zoals de dichter Siegfried Sassoon het in zijn gedicht Memorial Tablet verwoordde: ‘I died in hell – they called it Passchendaele’.

De Britse opperbevelhebber Douglas Haig had begin 1917 het plan opgevat om met een massale aanval door de Duitse linies rond Ieper te breken en op deze manier de Belgische kust te bereiken. Daar lagen onder meer de gevreesde Duitse U-boten die reeds tal van Britse schepen hadden doen zinken. Dergelijke grootse aanvallen waren niet nieuw. Ook in de Slag van de Somme een jaar eerder had de telg uit de gekende Schotse whisky-familie dezelfde tactiek toegepast met een nooit geziene slachting tot gevolg. Maar nu meende ‘the butcher of the Somme’ dat hij wel succes zou hebben temeer omdat de Duitsers in het voorjaar 1917 het Franse Nivelle-offensief hadden moeten verwerken. De Britse opperbevelhebber kreeg groen licht van Londen alhoewel de toenmalige premier Lloyd George er duidelijk een andere mening op na hield. Zijn voorkeur ging meer uit naar het bestrijden van de Duitsers op de andere Europese fronten zoals Italië. Dit zou de druk op het westelijk front verlichten. Maar hij slaagde er niet in politiek zijn wil door te drukken – wat hem volgens de auteur medeverantwoordelijk maakt voor de massale verliezen – en Haig kreeg zijn zin. Liefst 4,2 miljoen granaten werden aangevoerd en afgevuurd in de tweede helft van juli 1917. Op 31 juli om 3.50 uur werd dan een massale aanval ingezet maar de volgende dag begon het te regenen. Door de zware granaatbeschietingen was het afwateringsstelsel van grachten en beken volledig weg met alle gevolgen van dien. Tanks bijvoorbeeld konden niet worden ingezet. De beschrijving van het landschap beperkte zich tot één woord: modder. Half augustus kwam de aanval van de Britten tot stilstand temeer omdat de Duitse troepen zich op voorhand goed hadden voorbereid op een mogelijke aanval. Haig verving generaal Gough door generaal Plumer. In september 2017 worden de Australische en Nieuw-Zeelandse troepen (de ANZAC-troepen) ingezet die dankzij de bite-and-hold-tactiek van Plumer doorstoten naar de hoogte van Broodseinde. Het zijn uiteindelijk de Canadese troepen die op 10 november het dorp Passendale veroveren met twee constante factoren: zwaar verlies aan mensenlevens en modder.

De tol die de verovering van dit dorp had geëist was verschrikkelijk: gedurende 4 maanden vielen er ruim 500.000 slachtoffers, gedood of gewond, verminkt, vergast, verdronken of begraven in deze kleine Belgische uithoek. In totaal was 8 kilometer terreinwinst geboekt. In april 1918 verlieten de Britten stilletjes Passendale. Nick Lloyd: ‘Het verlies van het dorp zonder dat er één schot werd gelost, lijkt in veel opzichten de futiliteit en totale zinloosheid van de hele campagne bij Ieper samen te vatten.’

De slag leidde in Groot-Brittannië tot een grote controverse. Haig zal tot zijn dood ervan overtuigd blijven dat hij met zijn grootschalige aanval de uiteindelijke vernietiging van de vijandelijke strijdkrachten zichtbaar dichterbij had gebracht. De aanpak van generaal Plumer met zijn bite-and-hold-strategie bleek echter veel effectiever. Hierbij boekten oprukkende eenheden een nauwkeurig, vooraf vastgelegde kleine terreinwinst en werd het veroverde gebied onmiddellijk zo ingericht dat men het hoofd kon bieden aan vijandelijke aanvallen. Auteur Nick Lloyd stelt dan ook dat als deze tactiek vanaf het begin het leidende beginsel van de Britse operaties zou zijn geweest mogelijks een grote zege zou zijn behaald.

Bij de herdenking van 100 jaar Slag van Passendale op 30/31 juli 2017 in Ieper kwam naderhand wat kritiek over het feit dat deze te eenzijdig de zaak van de geallieerden verheerlijkte. De Duitse jongens waren evenzeer slachtoffer van een oorlog die ze niet hadden gewild, zo luidde het. Het is dan ook een grote meerwaarde dat de auteur in dit boek wél veel aandacht besteedt aan ‘de andere kant van de heuvel’. Geregeld bekijkt hij op basis van primaire bronnen bepaalde militaire acties en veldslagen door de bril van de Duitsers.

De Britse militair historicus Nick Lloyd is met dit boek erin geslaagd een diepgaande grondige analyse te maken van de slag bij Passendale. Naast een beschrijving van de verschillende stappen van de aanval besteedt hij veel aandacht aan de verhoudingen tussen de hoogste geallieerde militairen en de relatie met het politieke niveau. Zijn teksten die gebaseerd zijn op Britse en Duitse bronnen worden afgewisseld met veelvuldige getuigenverslagen die een ronduit onthutsend beeld geven van de gruwelijkheid van het terrein en van de gevechten. Duidelijke kaarten zorgen ervoor dat je als lezer de krijgsverrichtingen kunt volgen. Enkele katernen met zwart-witfoto’s beelden de hoofdrolspelers af en tonen onder meer de hallucinante omstandigheden van het front. Eén foto zegt soms veel meer dan duizend woorden.

Passendale – Passiondale is synoniem van de gruwelijkheid van de Eerste Wereldoorlog. Dit boek draagt sterk bij tot het eerbetoon aan de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog.

Kris Muylle