De ketterse katharen
De geschiedenis van de katharen – Michel Roquebert – Vertaling: Zsuzso Pennings – Uitgeverij IJzer – 494 blz.
Wie de geschiedenis van de katharen wil leren kennen, kan terecht bij een aantal gerenommeerde Franse historici zoals Michel Roquebert. Deze schrijver besteedde liefst dertig jaar aan een referentiewerk van bijna drieduizend bladzijden. Het werd in de periode 1970-1998 in vijf delen gepubliceerd. Een levenswerk waarbij de auteur diverse primaire bronnen bestudeerde. In 1999 kwam er een samenvatting uit van dit magnum opus dat nu vertaald is in het Nederlands. Een zegen voor wie sterk geïnteresseerd is in de geschiedenis van de katharen maar de Franse taal niet (goed) beheerst.
De katharen vormden een religieuze beweging die in de twaalfde en dertiende eeuw een grote aanhang had in bepaalde delen van Europa voornamelijk in de westelijke Languedoc (Occitanië). De beschikbare primaire bronnen over de katharen hebben vooral betrekking op de vervolgingen en zijn afkomstig van tegenstanders en bestrijders. Dikwijls zijn dit verslagen van de kerkelijke inquisitie en de vragen hierin zijn vrij stereotiep. Maar toch schetsen ze, samen met een paar kathaarse bronnen, een goed maar onvolledig beeld over het katharisme.
De kathaarse leer is dualistisch. God heeft een goede wereld geschapen, ‘geestelijk’ van aard. Maar er is ook een slechte ‘stoffelijke’ schepping door het Kwade. Tot deze kwade schepping behoort het lichaam. Naar deze ‘gevangenis voor de ziel’ moet dus niet veel aandacht uitgaan: soberheid qua voedsel en onthouding van seks zijn cruciaal. Jezus Christus was een ‘geestelijk’ wezen dat door God naar de aarde was gestuurd om de mens te herinneren aan de goede schepping van de ziel. De katharen verwerpen dus ook het idee van de transsubstantiatie waarbij de rooms-katholieken geloven dat tijdens de consecratie brood en wijn effectief veranderen in het lichaam en bloed van Christus. Het is duidelijk dat deze kathaarse opvattingen voor de rooms-katholieke kerk als ketterij werden omschreven.
Roquebert wijst er evenwel fijntjes op dat de katharen een aantal elementen uit het vroege christendom overnamen zoals de strenge ascese. De auteur heeft dan ook veel moeite met de benaming sekte. Ze hadden hun eigen interpretatie (waarbij overigens plaatselijke varianten konden optreden). Bovendien stelt Roquebert vast dat de katharen waarschijnlijk een bepaalde behoefte op het platteland opvulden waar de plaatselijke clerus zeer slecht opgeleid en laks was. Heel wat mensen stonden met het ene been in het katharisme en bleven met het andere in het rooms-katholieke geloof. De kathaarse leer en opvattingen betekenden in het dagelijkse en sociale leven geen harde breuk. Het is vooral de kerk (lees: de paus) die bepaalde opvattingen tegen de orthodoxie – zoals het ontkennen van de transsubstantiatie – als ketterij beschouwde.
Roquebert wijst op het grote verschil tussen bijvoorbeeld het graafschap Vlaanderen en de streek van Occitanië waar het katharisme kon floreren. In Vlaanderen werd ketterij door de aartsbisschop van Reims en graaf Filips van de Elzas hard aangepakt terwijl in het zuiden van Europa de plaatselijke machthebbers zwak optraden tegen katharen of zich zelf hadden bekeerd. Het gebied van Occitanië was trouwens een gebied waar een grote tolerantie heerste tegen andere geloofsopvattingen maar waar ook de feodale banden tussen leenheer en leenman vrij los waren. In de twaalfde eeuw worden banvloeken uitgesproken over de ketters. Maar tevergeefs. Het is wachten op paus Innocentius III die van het bestrijden van de katharen zijn levenswerk maakt. Hij zendt legaten naar het gebied en probeert de Franse koning Philips-August te overhalen hem te helpen. De Franse koning houdt zich zelf afzijdig maar geeft toelating aan zijn vazallen om de katharen te bestrijden. Het gevolg is de eerste kruistocht tegen de katharen (1209 – 1224). Deze begon heftig met een massale moordpartij in de stad Béziers. Een aantal belangrijke steden zoals Carcassonne, Albi en Narbonne geven zich over al dan niet na een belegering. De brandstapels laaien hoog op. Maar de graaf van Toulouse Raymond VI pleegt verwoed verzet. Er volgen nog kruistochten waarbij de Franse koning een actievere rol zal spelen. Hierbij zijn de belegering en val van Montségur de bekendste wapenfeiten. Maar ondanks bekwame en sterke legeraanvoerders zoals Simon de Monfort is het slechts door de combinatie met een ander zeer systematisch instrument van de kerk dat het katharisme op de knieën wordt gedwongen: de inquisitie. Tijdens de verhoren, waarvan veel verslagen zijn overgeleverd, krijgen de ketters de gelegenheid hun geloof af te zweren mits een milde boetedoening én op voorwaarde dat ze twee namen van ketters doorgaven. Deden ze dit niet dan was de straf onverbiddelijk: de brandstapel. De aanpak van de dominicanen blijkt zeer effectief. Uiteindelijk zal in 1321 de laatste kathaar worden verbrand. Het Ware Geloof zegevierde. In ieder geval een zeer doortastende aanpak van deze kerkelijke instelling waar autoritaire staten later de mosterd zullen halen.
Roquebert beschrijft deze boeiende en complexe geschiedenis in detail en dompelt de lezer volledig onder in de middeleeuwen. De auteur begint met een vlakke aanloop waarin hij het kathaarse geloof situeert en wijst op de gelijkenissen met de bogomielenbeweging uit de tiende eeuw. Maar dan schiet het verhaal plots vooruit. Gebeurtenissen, jaartallen en plaatsen volgen elkaar in een razend snel tempo op. De tekst verdrinkt echter geregeld in een opsomming van namen en plaatsen. Bijzaken en hoofdzaken worden op een hoopje gegooid. De geschiedenis van de katharen is duidelijk geen populariserend boek met een wervelende vertelstijl. De sterk geïnteresseerde geschiedenisliefhebber zal evenwel hiermee geen problemen hebben noch met de objectiverende en zakelijke stijl en de lange zinnen. We hebben hier echt wel te doen met een standaardwerk over de katharen waarin heel nauwgezet de gebeurtenissen zijn weergegeven. Het boek is verder niet geïllustreerd. Achterin vinden we enkele kaartjes terug die een aantal plaatsnamen situeren, een noten- en bronnenlijst en een namenregister.
Het verhaal van de katharen is vooral het verhaal van het radicaal fundamentalistische karakter van de toenmalige katholieke kerk die de eigen opvattingen, orthodoxie en vooral macht in stand wilde houden ook al was dit ten koste van het leven van ‘ketters’.
Kris Muylle
