Intrigerend en onthutsend verhaal
De reiziger – Ulrich Alexander Boschwitz – Vertaling Izaak Hilhorst en Irene Dirkes – Lebowski – 215 blz.
Historische context: Het begon allemaal met de rassenwetten van Neurenberg, dat zijn racistische wetten die op 15 september 1935, ten tijde van het Derde Rijk, in Duitsland werden ingevoerd. De wetten waren o.a. bedoeld om de rechten van Joden te ontnemen. Op 7 november 1938 ging de zeventienjarige uit Duitsland gevluchte, joodse jongeman Herschel Grynszpan naar de Duitse ambassade te Parijs om, zoals hij zelf zei, een daad te stellen die in de wereld niet onopgemerkt zou blijven. In de ambassade vuurde Grynszpan vijf kogels af op de Duitse diplomaat Ernst vom Rath die twee dagen later aan zijn verwondingen overleed. Dit was voor de Nazi’s de aanleiding om, na een toespraak van Nazipropagandaminster Joseph Goebbels op 8 november, hun woede te koelen op Joodse bezittingen in Duitsland.
In de nacht van 9 op 10 november 1938 vond de Kristallnacht plaats. In heel Duitsland werden Joden en hun bezittingen aangevallen. Er werden synagogen in brand gestoken en gesloopt. Ongeveer 7500 winkels en bedrijven van Joden werden vernield. Ook Joodse huizen, scholen, begraafplaatsen en ziekenhuizen moesten het ontgelden. Het werd de brandweer verboden om de branden te blussen. De politie greep niet in. Volgens eerste verslagen werden tijdens de Kristallnacht 96 Joden op straat vermoord. Ook in Oostenrijk en Sudetenland werden Joden aangevallen en hun bezittingen vernield. Meer recente onderzoekingen tonen aan dat meer dan 400 Joden tussen 7 en 13 november vermoord of tot zelfmoord gedreven werden.
Ook de zaak en het huis van Otto Silbermann worden op 10 november 1938 vernield. Silbermann stond juist op het punt om zijn huis te verkopen aan de Arische Duitser Findler, die een schandalig laag bedrag voor alles biedt, als er wordt aangeklopt door mannen van de SA. Silbermann, die geen Joods uiterlijk heeft, ontsnapt via de achterdeur. Hij laat zijn niet-joodse vrouw Elfriede en Findler achter. Findler die wordt aangezien voor Silbermann wordt door de SA-mannen in elkaar geslagen. Silbermanns vrouw vlucht naar haar broer. Otto Silbermann gaat op reis met de trein. Allereerst gaat hij naar Hamburg waar zijn compagnon Becker een transactie heeft voltooid. Hij moet in het bezit zijn van tienduizenden marken waarvan de helft Silbermann toekomt.
Boschwitz beschrijft de wanhopige tocht, alsof hij hem zelf heeft gemaakt. Silbermann ontmoet allerlei mensen in de trein en hotels en door zijn niet-joodse voorkomen wekt hij weinig argwaan, maar hij moet op zijn hoede zijn. In zijn paspoort staat wel een J en dat is riskant als hij een kamer boekt in een hotel. Iedereen kan hem aangeven en dat betekent onherroepelijk dat hij naar een concentratiekamp wordt afgevoerd.
Na een confronterende ontmoeting met zijn compagnon Becker die ineens niets meer met hem te maken wil hebben en die hem allerlei zaken uit het verleden kwalijk neemt, krijgt Silberman uiteindelijk toch enkele tienduizenden marken. Dat geld moet hem gaan redden. Hij stopt het in een aktetas en reist verder. Hij gaat kriskras door Duitsland en komt via een vrouw in de trein in contact met haar verloofde die hem voor 1000 mark over de grens met België wil helpen. Silbermann wandelt België binnen, maar wordt ontdekt door twee gendarmes, die hem, ondanks een aanbod van veel geld, niet toestaan om verder te reizen en hem weer naar Duitsland terugbrengen. Bijna alle landen sloten hun grenzen voor Joodse vluchtelingen. Silbermanns wanhoop wordt groter en groter. Door slaapgebrek en ontreddering – zelfs zijn schoonfamilie wil hem niet helpen – wordt hij steeds meer paranoïde. Zijn tas met geld wordt gestolen en hij doet aangifte bij de politie. Zinloos natuurlijk, want die mag en wil hem niet helpen.
Er zijn al veel boeken over de Jodenvervolgingen geschreven, maar nog nooit over de dagen na de Kristallnacht door de ogen van een Joodse man op de vlucht. De schrijver Ulrich Alexander Boschwitz (1915 – 1942) schreef het boek in 1938. Het werd in 1940 alleen in Amerika en Frankrijk uitgebracht. Boschwitz zelf kwam in 1942, op zevenentwintigjarige leeftijd, om het leven toen het schip waarop hij reisde werd getorpedeerd en zonk. Pas in 2018 is het boek in Duitsland uitgebracht, dankzij herontdekker Peter Graf, die het een en ander toelicht in een nawoord.
De reiziger is een belangrijk boek dat laat zien hoe iemand zonder rechten moet zien te overleven. Boschwitz heeft Silbermann niet als een heel aardige man neergezet. Hij heeft een complex karakter en dat maakt hem juist zo menselijk. Het is niet alleen een historisch boek, maar het heeft ook nu nog impact. Nog niet zolang geleden overkwamen de Ronhyngia in Myanmar iets dergelijks. Ze werden rechteloos vervolgd en uit hun huizen verdreven die werden platgebrand. Velen kwamen om tijdens moordpartijen van het leger van Myanmar. De reiziger laat zien dat vrienden vijanden kunnen worden en dat iedereen bang is als de staat geleid wordt door een dictator en domme, gewetenloze bendes kunnen doen wat ze willen. Lezen dit boek!
