Leven als in een film

Nulversie – Basje Boer – Nijgh en Van Ditmar – 270 blz.

Hoe zou ons leven eruitzien als er geen films waren? Het is letterlijk onvoorstelbaar, zo sterk is de manier waarop we naar de wereld, naar anderen en naar onszelf kijken beïnvloed door alle films die we ooit zagen. Ideeën over wat goed is en slecht, vrouwelijk en mannelijk, moedig en makkelijk, lelijk en mooi – en zelfs de manier waarop je al die ideeën ook weer kunt relativeren of deconstrueren – ze worden goeddeels ontwikkeld in de films en televisieseries die mensen in de loop van hun leven zien.

Tot een halve eeuw geleden bepaalden niet films maar vooral romans ons beeld van de werkelijkheid. Veel mensen ontleenden hun mens- en wereldbeeld, en zelfs een groot deel van hun identiteit, aan de romans die ze lazen. Tegenwoordig hebben romans die functie nauwelijks meer, zij is allang overgenomen door films en tv-series, en een steeds belangrijker, maar onderschat, literair genre – ook commercieel gezien – is het genre van de scenario’s die worden geschreven voor films en tv-series. Het moeten er inmiddels vele duizenden zijn.

In Nulversie, de tweede roman van Basje Boer (1980) zijn vijf aspirant-scenarioschrijvers een paar weken bij elkaar in een hotel in Gelderland voor een masterclass. De opdracht is dat elk van de vijf een scenario ontwikkelt gebaseerd op de Amerikaanse highschoolklassieker The Breakfast Club. Maar al snel raakt die film op het tweede plan, en gaan de deelnemers vooral schrijven over elkaar: wat voor beeld ze van hen hebben, de wensen en ideeën die ze op hen projecteren.

De meest interessante van de vijf is Jo, een onafhankelijke vrouw ergens in de veertig. Ze heeft een roerig verleden dat we stukje bij beetje leren kennen, ook door haar appcontact met een vriendin. En ze begint, zoals dat nu eenmaal gaat in een setting waarin film en werkelijkheid door elkaar lopen, al snel iets met Rens, een van de andere deelnemers, hoewel die qua leeftijd haar zoon had kunnen zijn.

Het is niet het enige cliché in het boek. Sterker, het is juist de inzet van Basje Boer om te laten zien hoe clichématig de meeste dingen zijn die we doen, en hoe lastig het is autonoom te zijn, onafhankelijk van wat we daarover hebben geleerd in alle films die we inmiddels hebben gezien.

Voor Cathelijne uit de Amsterdamse Apollobuurt, misschien wel de meest clichématige van de vijf, heeft Basje Boer niet toevallig het minste aantal woorden nodig: ‘Rijke man, spirituele hobby. Samen met haar dochter naar de bikram yoga. Even passen, wat bloesjes passen. Terrasje pakken, capucinootje.’

De derde vrouw, de springerige Bibi, weet zich nog het meest te onttrekken aan de clichés. Haar leren we vooral kennen door het contact dat ze opbouwt met Sandra, kamermeisje en representante van een klasse die never nooit op het idee zou komen om voor veel geld een cursus scenarioschrijven te volgen.

Jammer is wel dat de mannelijke deelnemers een stuk minder uit de verf komen. Rens blijft vooral het seksspeeltje van Jo, van Hannes is weinig chocola te maken, en het meest opvallende aan cursusleider Jacob is dat hij op het eind geheel onverwacht op de proppen komt met een actrice, Nora, zogenaamd om de cursus een kwaliteitsimpuls te geven. Maar Jo met haar prima ontwikkelde filmische blik weet wel beter:

‘Ze zijn verliefd, het is overduidelijk. Is zij zijn meisje? Nee, onmogelijk, Jo weet dat hij getrouwd is. Ze weet ook dat Nora dat niet is. Ze is de eeuwige vrijgezel, zelfs de roddelbladen schrijven er meelevend over. Nu buigt ze zich voorover om wat in zijn oor te fluisteren. Haar blik is omhooggericht terwijl ze praat, het maakt haar gezicht kinderlijk naïef. Hij luistert vol overgave, deze man die niet is wie ze dacht dat hij was. Een verliefde man, een bedrieger. Een teleurstelling.’

Nulversie is geen realistisch verteld verhaal; het is eerder een oneindige reeks spiegelingen, verdubbelingen, verwijzingen naar films en naar hoe films worden gemaakt. Het schrijfplezier spat van bijna elke bladzijde, en ik ken weinig romans waarin de verhouding tussen beeld en werkelijkheid – en tussen filmbeeld en filmwerkelijkheid – zo speels èn onontkoombaar wordt opgeroepen.

En dat de vijf deelnemers vooral bezig zijn met hun eigen gedoetje en weinig oog hebben voor wat er in de echte wereld gebeurt? En dat de filmcanon van Basje Boer wel heel erg Amerikaans is? Persoonlijk had ik het graag anders gezien, maar Nulversie is niet voor niets ook in dit opzicht helemaal de weerslag van de tijd waarin het boek is geschreven.

Hein-Anton van der Heijden