Grootse en boeiende biografie van Karel V

Keizer Karel V. Landsheer van de Nederlanden, Habsburgs wereldheerser – Geoffrey Parker – vertaling Arnout van Cruyningen – Omniboek – 607 blz.

In zijn bronvermelding merkt Parker op dat het opnemen van alles wat over Karel V is geschreven op zich al een heel boek zou vergen. Waarom dan toch een nieuwe biografie over “de landsheer van de Nederlanden, Habsburgs wereldheerser? In zijn “Woord vooraf” beantwoordt de auteur deze vraag en hij geeft er uitgebreid uitleg en verantwoording over zijn werkwijze bij het uitdiepen van Karels veelbewogen leven.

Al direct vallen twee tegenstellingen op. De eerste betreft de hoeveelheid aan bronnen. Er zijn schrijvers die vinden dat er te weinig bronnen zijn en die vinden dat er teveel zijn. Te weinig over zijn privéleven, zodat hij als mens moeilijk te doorgronden is. Te veel over al zijn met de staat te maken hebbende nagelaten bronnen. Geen enkele vorst liet zoveel documenten na.

De tweede tegenstelling vinden we in het imago van de keizer. Luis Méndez de Quijada was een vaste vertrouweling die gedurende meer dan twintig jaar bijna voortdurend aan zijn zijde was. Hij noemde Karel “de grootste man” die ooit heeft geleefd. Francisco de Borja y Navarro de Alpicat, een Spaanse kardinaal, “verkondigde, dat als hij met Karel praatte, hij met God sprak. Zijn ‘baas’, paus Paulus III zei echter over hem: “een ondankbaar persoon, die alleen aan zijn vrienden denkt wanneer hij ze nodig heeft”. Ook onderzoekers van de nagelaten documenten denken heel verschillend over Karel. De Duitse historicus Gustave Bergenroth oordeelde “dat het leven van de keizer een van de grootste tragedies was die zich ooit heeft afgespeeld”. In tegenstelling daartoe meende Karl Brandi, zijn eveneens Duitse beroepsgenoot in zijn boek Keizer Karel V 1500-1558, dat Karel “een grootse gestalte in de wereldgeschiedenis” was. Frappant weetje is dat dit boek door Anne Frank in haar dagboek genoemd wordt.

In zijn werkwijze somt Parker diverse goede en slechte handelingen van de vorst op, maar hij oordeelt noch veroordeelt. Hij wil begrijpen waar die “paradoxen” vandaan komen. “… ik heb getracht ze te begrijpen door na te gaan hoe Karel ertoe kwam iets te doen, alvorens na te gaan waarom hij dit deed. Dit methodologische besluit heeft belangrijke consequentie.” Hij volgt daarmee de werkwijze die Christopher Clarke in 2013 in het voorwoord van zijn beroemde boek ‘Slaapwandelaars’ heeft uiteengezet. – Clarke is een Australische historicus, die behoorlijk Nederlands spreekt – Parker wil “de waarom-vragen … laten voortvloeien uit de hoe-vragen, in plaats van andersom.” De eerste vragen zijn van belang voor de structuur en doorlopende ontwikkelingen. De hoe-vraag levert als antwoorden “individuele handelingen en gebeurtenissen” op. Met gebruikmaking van deze hulpmiddelen schets Parker, chronologisch, het handelen en de strategieën van Karel in oorlogs- en vredestijd.

Een korte beschrijving van Karels bestaan is eigenlijk niet te geven. De auteur heeft er maar liefst 534 bladzijden voor nodig en heeft ook nog geselecteerd. Waarin was deze eminente persoonlijkheid groot en waarin klein? Parker noemt hem “de laatste kruisvaarder”, een relikwie uit de Middeleeuwen, maar in tegenstelling daartoe is hij ook degene die de eerste aanzet heeft gegeven tot de hedendaagse Europese unie.

Zijn rijk kon onder andere zo groeien doordat er diverse ‘erflanden’ bij kwamen. Ver weg in Midden- en Zuid-Amerika en dichterbij zoals heel Bourgondië, waartoe ook ons land behoorde, heel het Duitse Rijk en delen van Spanje en Italië. Tijdens zijn regeerperiode bezocht hij ze bijna allemaal. In de rede ter gelegenheid van zijn troonsafstand noemde Karel zelf maar liefst veertig reizen. Alleen aan een trans-Atlantische overtocht heeft hij zich niet gewaagd, hij zou te lang afwezig zijn geweest in zijn Europese rijk. Parker roemt de grote talenkennis van Karel. Bij zijn bronnenonderzoek heeft hij de noodzaak gevoeld ook zelf van een aantal talen kennis op te doen.

Natuurlijk komt ook de genealogie van Karel aan de orde. Hij was, hoewel het een verstandshuwelijk om staatszaken betrof, zeer gelukkig getrouwd met zijn nicht (pauselijke dispensatie) Isabelle van Portugal. Van hun kinderen is Filips II in ons land – ‘het Spaanse juk’- geen onbekende. Parker heeft ook aan hem een mooie studie gewijd. Zoals ‘normaal’ in die tijd had Karel ook buitenechtelijke kinderen. Met Jeanne van der Gheynst kreeg hij Margarita, hier bekend als landvoogdes (1559-1567) Margaretha van Parma (gehuwd met de hertog van Parma, Ottavio Farnese). Hun zoon Alexander (Alessandro), hertog van Parma en Piacenza werd onder de hier bekende naamverkorting Parma ook weer landvoogd van 1578 tot 1592.

Wijsheid komt niet altijd met de jaren. Het besturen van een enorm rijk kun je niet alleen, je moet zaken aan anderen overlaten. Dat deed Karel onder andere aan zijn tante Margaretha van Oostenrijk. Ook is het belangrijk goede adviseurs te hebben, geen meepraters, maar mensen die ook kritisch konden zijn. Ook die had Karel, waaronder de Italiaanse jurist Mercurino Gattinara. Maar toen die groot voorstander van een sterk gecentraliseerd bestuur bleek, koos Karel toch voor decentralisatie. In zijn latere jaren echter luisterde hij te veel naar jaknikkers, wat hem bijna duur kwam te staan.

Na alle vroegere biografieën over Karel V, zijn we dan nu uitgekomen bij hét standaardwerk over een vorst die geen gelijke in de geschiedenis had. Onze tijd heeft veel aan hem te danken. Dat geldt dan meteen voor zijn biograaf die een geweldige inspanning heeft verricht door het bestuderen van de talrijke eerdere biografieën, maar niet in het minst de moeite heeft genomen in stad en land documenten te onderzoeken die op Karel betrekking hadden. Hij heeft van Karel een levend mens gemaakt, in woord en met prachtige afbeeldingen, met al zijn hebbelijkheden en onhebbelijkheden. Hij gaat confrontatie niet uit de weg. Eerder aanvaarde documenten wijst hij af en eerder afgewezen schrifturen herstelt hij beargumenteerd in ere, zoals de memoires van de Keizer zelf. In een zeer vlotlopende en aangename stijl heeft hij een portret met meesterlijke diepgang neergezet, dat nog zeer lang een bron voor geleerden en geschiedenisliefhebbers zal blijken te zijn. Ook voor de uitvoering niets dan lof.

Kees de Kievid