Stille getuigen van een woelig verleden

Bastions zonder grenzen – Jan Hutsebaut & Piet Lombaerde (red.) – Sterck & De Vreese – 239 blz.

De Zwinstreek op de grens tussen de Nederlandse provincie Zeeland en de Belgische provincie West-Vlaanderen is een prachtig gebied om te fietsen en te wandelen. De stilte en rust overheersen. Ooit was dit anders. Het gebied vormde tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) het strijdtoneel tussen de katholieke Zuidelijke Nederlanden en de opstandige Republiek. In het landschap verschenen forten en de belangrijkste steden werden versterkt met veelhoekige bastions, schansen, batterijen en linies. Bastions zonder grenzen reconstrueert de geschiedenis van deze verdedigingswerken met nadruk op Damme, Sluis en IJzendijke die pal in de vuurlinie lagen.

De toenmalige artillerie zorgde ervoor dat de middeleeuwse stadsomwallingen van deze plaatsen niet meer voldeden. Aan de hand van kaartmateriaal tonen de verschillende auteurs aan hoe de omvorming tot gebastioneerde vestingsteden met hun typische stervorm tot stand kwam. Het eerste hoofdstuk beschrijft de algemene vestingbouwkundige evolutie van de late zestiende tot de vroege negentiende eeuw. De Franse ingenieur Vauban (1633-1707) is internationaal de bekendste vestingbouwer maar toen de man in dienst van Lodewijk XIV trad, waren in Europa al verschillende modellen in zwang die in gespecialiseerde instellingen werden onderwezen zoals de School voor Nederduytsche Mathematique in Leiden. IJzendijke en Sluis zijn mooie voorbeelden van het Hollandse versterkingssysteem. Damme werd versterkt volgens de Spaanse School. Karakteristiek voor al deze systemen was de zes- maar vooral de zevenhoekige stervorm met uitspringende bastions. Aarde was hierbij een belangrijk bouwmateriaal. De realisatie van deze symmetrische constructies kon snel en goedkoop gebeuren en was bovendien zeer doeltreffend tegen projectielen van vijandelijk artilleriegeschut. Groot voordeel was de afwezigheid van dode hoeken. Deze fortificaties konden nog gecombineerd worden met buitenwerken en natte stadsgrachten. Een ander opmerkelijk fenomeen was de oprichting van verschanste kampen de zogenaamde retranchements waarvan Retranchement in Zeeuws-Vlaanderen een van de vroegste voorbeelden was.

Het tweede hoofdstuk schetst de militaire en politieke situatie vanaf de zestiende eeuw. Dit vormt het kader waarbinnen de vestingbouwkundige werken in de genoemde steden kan worden begrepen. De nadruk ligt vooral op de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). De grillige grens tussen het huidige België en Nederland is vastgelegd op basis van de gebieden die de Spanjaarden en de Staatsen bij het verdrag van Münster in 1648 in hun bezit hadden.

Vervolgens komt IJzendijke aan bod. Deze kleine vesting werd in 1587 gebouwd door de hertog van Parma op twee kilometer afstand van het oude stadje Isendic dat in de vijftiende eeuw in de golven verdween. Prins Maurits veroverde IJzendijke in 1604 definitief. De plaats werd op basis van plannen van Simon Stevin versterkt en omgebouwd tot een vesting met zeshoekig grondplan. De bestaande middeleeuwse omwalling van Damme werd in verschillende fasen omgevormd tot de zevenster die vandaag de stad nog steeds omgeeft. In dit hoofdstuk gaat de aandacht ook uit naar de huidige functie van de oude verdedigingswerken. Ze vormen nu het natuurreservaat De Stadswallen van Damme. Dit laatste geldt trouwens niet alleen voor Damme. De geërodeerde aarden wallen en grachten van de fortificaties vormen op heel wat locaties de ideale biotoop voor waardevolle fauna en flora. In tegenstelling tot Damme ging Sluis van Spaanse over in Staatse handen. De vesting kende een hele ontwikkeling en tegenwoordig zijn de vestingwerken van Sluis van grote cultuurhistorische, landschappelijke en toeristische waarde.

Een verklarende woordenlijst, een bibliografie, een register en Engelstalige samenvatting zijn achterin toegevoegd.  Heel wat kaderteksten gaan dieper en gedetailleerder in op personen, andere forten in de streek, anekdoten en feiten. Tal van specialisten verleenden hun medewerking aan dit prachtig geïllustreerde en mooi vormgegeven boek dat bol staat van de plannen, kaarten, tekeningen en gravures. Een publicatie waarin zowel de in vestingbouw geïnteresseerde lezer zijn gading zal vinden als de toeristische bezoeker van de Zeeuws-West-Vlaamse grensregio.

 Kris Muylle