Pioniers van de Nederlandse burgerluchtvaart

Vliegende Hollanders – Chris Houtman – Xander – 313 blz.

Op de omslag staat: “naar het scenario van Winchester McFly en Thomas van der Ree”. Daarmee wordt bedoeld het scenario van de gelijknamige tv-serie die eind 2020 in acht delen door NPO1 werd uitgezonden. Dus de serie was er vóór het boek. Vaak is het andersom, zoeken producenten naar boeken of verhalen die in aanmerking kunnen komen voor verfilming of het uitbrengen van een serie. Maar ook boeken naar een film komen geregeld voor. Denk in ons land maar eens aan De lift en Amsterdamned van Dick Maas, beide boeken geschreven naar de gelijknamige films.

De eerste vraag die je kunt stellen, is of dit boek voor degenen die de serie hebben gezien, iets toevoegt? Het antwoord is ‘ja’. Houtman zegt dat zelf ook al in zijn voorwoord: “…zoals boekverfilmingen nooit hetzelfde zijn als het origineel, is dat ook hier niet het geval. Deze vertelling is bedoeld als aanvulling op de serie en biedt ruimte aan tal van historische details.”. Het blijkt ook dat Houtman historische onwaarheden uit de serie vermijdt. Daar verongelukt Hans, een zoon van Albert Plesman, in 1935. In werkelijkheid komt hij om bij een beschieting van zijn Spitfire door de Luftwaffe in 1944. Deze scène komt niet meer voor in het boek. Waar de serie in 1919 begint, vertelt Houtman eerst de voorgeschiedenis van zowel Plesman als Fokker. Dat is een welkome aanvulling.

Een tweede vraag zou kunnen zijn, als je noch de serie, noch het boek al gelezen hebt, met welk van de twee zou je dan moeten beginnen? Bij het bekijken van de serie wordt nauwelijks mogelijk geboden tot eigen interpretatie. Ook het voor jezelf vormen van een beeld bij de personages en entourage is in een serie niet goed mogelijk. Beide zaken zijn voor de boeklezer eigenlijk een noodzaak, zeker wanneer het, zoals hier, om een roman gaat. Houtman dringt je geen beeld en interpretatie op. De mogelijkheid om een eigen beeld te vormen van de zo tegenstrijdige personages als Plesman en Fokker wordt in het boek nog versterkt doordat ze niet alleen spreken, zoals in de film, maar ook hun gedachten worden weergegeven. Er is nog een voordeel van het boek: het tempo. Nadenken over wat je gezien hebt, kun je uitsluitend na afloop van een aflevering: het tempo word je opgelegd. Bij het boek kun je op elk gewenst moment een ‘stop’ inlassen, om wat voor reden dan ook. Advies: lees eerst het boek en kijk (voor zover nog mogelijk) daarna de serie. En vergelijk!

De “vertelling”, zoals Houtman haar noemt, vindt plaats in een aantal thema’s en sub-thema’s. Het hoofdthema is natuurlijk de beschrijving van de levens van de twee protagonisten Albert Plesman en Anthony Fokker, waarbinnen ruim aandacht wordt gegeven aan hun onderlinge relatie. Aan het einde van een persoonlijke ontmoeting denkt Fokker over Plesman: Wat een sukkel”, terwijl Plesman denkt over Fokker als een “patjepeeër”. Ondanks hun onderlinge geschillen hebben ze elkaar toch nodig in dienst van de opkomst van de burgerluchtvaart.

Plesman is de idealistische pragmaticus, die alles ervoor doet om zijn doel: het vervoeren van passagiers, vracht en post door de lucht, te bereiken. Fokker is degene (maar niet de enige) die voor de perfecte toestellen moet zorgen. Dat hij dat kon, had hij al in de Eerste Wereldoorlog bewezen toen hij de Duitsers van jagers voorzag die superieur waren aan die van de geallieerden. Dat is in het begin direct zijn probleem. Hij wordt, vooral door de Engelsen, daardoor niet geaccepteerd.

Is aan Fokker de bouw van vliegtuigen gekoppeld, aan Plesman is dat de KLM, waarvan hij na enige strubbelingen directeur wordt. Een belangrijke verbindingsfiguur tussen de twee is Frits Fentener van Vlissingen, die in beide bedrijven deelgenoot is.

We volgen de ontwikkelingen in de vliegtuigbouw en die in de luchtvaartmaatschappij met als sub-thema die van Luchthaven Schiphol. Het is een proces van vallen en opstaan. Met crashes als dieptepunt en de overwinning van de Uiver (overigens geen Fokkertoestel maar een DC2) in de race naar Melbourne. Vreugde over de snelste verbinding van Amsterdam naar Batavia, maar ook de dood van dierbare medepiloten, zoals Wim Beekman.

Belangrijke bijrollen zijn er ook weggelegd voor de vliegeniers Iwan Smyrnoff en Koene Dirk Parmentier. Echter vergeten we dan de dames! Suze, de vrouw van Plesman, heeft een grote invloed op haar man en weet hem bij moeilijke momenten de juiste weg te wijzen. Samen met de vier kinderen vormt het gezin Plesman een hechte eenheid. De twee oudste zoons treden in de voetsporen van hun vader en worden ook piloot. Hoe anders is dat bij Fokker. Hij geeft de vrouwen die het dichts bij hem staan onvoldoende aandacht, wat leidt tot de scheiding van Tetta en de zelfmoord van Violet, die hem toch een geweldig schuldgevoel geeft. Vreemdgaan is geen groot probleem voor hem. De laatste jaren brengt hij gelukkig door met zijn laatste geliefde, Jojo. Plesman is en blijft de gezinsman, terwijl Fokker kennelijk meer belang heeft zij zijn boten, auto’s en landhuizen.

Waar de serie eindigt met het overlijden van Anthonie Fokker, geeft Houtman ook de periode van 1939 tot de dood van Albert Plesman op oudejaarsavond 1953 nog aandacht.

Dit alles wordt door Houtman verwoord in de hem eigen plezierige stijl met goed aanvoelbare dialogen. Inherent aan de serie is de opbouw nogal scenisch. En daar waar de auteur het nodig acht vult hij ontbrekende gebeurtenissen in de roman aan met op afwijkende manier gedrukte fragmenten met authentieke gegevens. Het realistisch gehalte is daardoor hoger dan dat van de serie. Zijn vroegere functie als regisseur is duidelijk in het boek te voelen

Voor wie wil terugkijken op de geschiedenis van de burgerluchtvaart in ons land en daarbij als extra de hoofdpersonen in hun karaktertrekken beter wil leren kennen is dit een sublieme gelegenheid.

Kees de Kievid