Leren van de geschiedenis

De engel van Venetië – David Hewson – vertaling: Ans van der Graaf en David Orthel – Boekerij – 383 blz.

Een prachtige gondeltocht over het Canal Grande, onder de Rialtobrug door, uitzicht op de Basiliek van Santa Maria della Salute. Dan naar het San Marcoplein, badend in het zonlicht genieten van het Dogepaleis, de Campanile en de klokkentoren Torre dell’Orologio. Menig toerist heeft er grandioos van genoten. Maar dat alles is niet aan de orde in het sublieme boek van Hewson. Ten eerste speelt het zich af in de winter, maar nog erger is dat het Venetië van de auteur vanaf september 1943 is bezet door de nazi’s. Niet de toeristische attracties spelen de hoofdrol, maar de lugubere steegjes, waar het water van de muren druipt en een stank van rotting je de adem beneemt. Een horrorsfeer die Hewson niet uit zijn duim zuigt, maar een werkelijkheid van die verschrikkelijke tijd, die hij magnifiek uitbeeldt. Het is de tijd waarin Paolo Uccello, achttien jaar oud, voor een dilemma wordt gesteld.

Hewson beschrijft in drie tijdlagen (1943, 1999 en 2019) het leven van zijn twee hoofdpersonen, “nonno” Paolo Uccello en zijn kleinzoon Nico Uccello. Zij wonen in het Palazzo Colombina, de residentie van de familie Uccello, het statige paleis aan het Canal Grande in Venetië. Al heel lang beoefent de familie het vak van Jacquardwever, zij bezitten nu de enig overgebleven weverij. Niet echt een tijdslaag, maar het boek begint met een paar bladzijden in 1989, waarin Paolo zijn kleinzoon voorleest en een belangrijke flash forward staat. Tien jaar later, een belangrijk moment. Nico heeft niet ingegrepen toen het joodse jongetje Carmine werd geslagen door zijn ‘vrienden’ Maurizio en Scacchi. De school legt hem een schorsing op, maar zijn grootvader, die in het ziekenhuis op sterven ligt, heeft een andere ‘straf’ voor hem. Paolo geeft hem een vijfdelig manuscript in grote gele enveloppen en zegt erbij: “…en je krijgt extra geschiedenisles […] Dit is het verhaal dat ik voor je bewaard heb sinds je een klein jongetje was.” De inhoud van het schrijfwerk is de geschiedenis van Paolo, die zich grotendeels in de Tweede Wereldoorlog in Venetië afspeelt. Nico moet geheimhouding beloven. Pas later “zal jij moeten besluiten wat je ermee wilt doen”.

Nico belandt al lezend in het document – dat Paolo in de derde persoon heeft geschreven – in 1943. Langzamerhand hebben de Duitsers Venetië in bezit genomen, een uithoek in de strijd. Paolo heeft zijn ouders verloren bij een ongeval en staat nu geheel alleen voor het in stand houden van de weverij. Er is nog maar één oude weefster om het te helpen, Chiara Vecchi. De opdracht voor het maken van spandoeken zal hij nooit op tijd gereed hebben als er geen extra handen worden gevonden. De oplossing dient zich aan als een priester Paolo vraagt twee mensen in zijn huis te verbergen: broer en zus Vanni en Mika Artom (studenten uit Turijn), die op de vlucht voor de Duitsers zijn. Vanni is gewond, maar Mika wil wraak nemen op de nazi’s die familieleden hebben vermoord. Een explosieve situatie, maar Paolo kan niet anders dan deze hulp te aanvaarden. Het is niet de vraag of, maar wanneer de ‘bom’ zal barsten.

Aan de hand van het manuscript beschrijft de auteur de bezetting, geregeld onderbroken door de ervaringen van Nico (als ik-figuur) met wat hij leest en heeft gelezen. Hewson heeft zowel aandacht voor de donkere kanten als de hoopvolle. Nog steeds is er het Venetië van de palazzi en het Canal Grande, terwijl ook het theaterleven doorgaat. De tegenhangers zijn de ‘smerige’ uitgaansgelegenheden voor de bezetter, zoals bordelen, speelholen en zuiptenten, waar de fascisten aan Bacchus offeren, Levensecht schetst de auteur de figuren aan beide kanten, zoalsDiamante, Garzone en Trevisia aan de goede en Alberti, Oberg en Salvatore Bruno aan de verkeerde. Maar het belangrijkst zijn natuurlijk Paolo, Mika en Vanni aan wie Hewson een grootse diepgang heeft meegegeven. Hun tragiek en heldendaden evenals verraad, represaille en heroïek brengt hij op sublieme wijze voor het voetlicht. Schrijnend zijn de schilderingen over de Jodenvervolging. Het getto van Venetië, Cannaregio, werd nagenoeg ontvolkt. Nu lopen er toeristen rond.

Toch zijn er ook positieve zaken te melden. Met groot succes – maar wel gevolgd door wrede represailles – weet het verzet het nazihoofdkwartier Ca’ Giustinian aan het Canal Grande te verwoesten. Daar is tegenwoordig de Biënnale gevestigd. Het is ook de locatie van het laatste hoofdstuk, waarin Nico een herdenkingsplakkaat onthult en Valentine Padoan ontmoet. Hier staan beelden van engelen, versierd door schoolkinderen.  Het belangrijkste is echter dat hij daar het ultieme besef krijgt waarom zijn grootvader hem het manuscript heeft gegeven.

Lezers kennen David Hewson misschien van zijn thrillers. Hij schreef vele losstaande thrillers, maar ook de series Nic Costa (tien delen), Pieter Vos (vier delen, meestal spelend in Amsterdam) en zijn bewerking van de Deense tv-serie The Killings (drie delen). De engel van Venetië wijkt sterk daarvan af. Het is geen thriller in de traditionele betekenis van het woord, maar wel met thrillerelementen. Is het een oorlogsboek? Het grootse deel beschrijft inderdaad de nazibezetting van een stad in de Tweede Wereldoorlog. Het gaat Hewson niet echt om oorlogshandelingen. Wat de figuur van Nico Uccello betreft, heeft het ook iets weg van een ‘coming-of-age-roman’. En laten we ook de prachtige ‘schilderingen’ van de majestueuze historische stad Venetië niet vergeten. Hewson kent er de weg als in zijn broekzak.

Het allerbelangrijkste van dit boek is de verborgen verwijzing naar het heden. Het is een oproep aan ons geweten. Hoe staan wij tegenover terreur, racisme, onderdrukking en staatsdespotisme? Zijn personen hebben gekozen het juiste te doen, ondanks gevaar voor hun leven. Wat doen wij? Hebben we van het verleden geleerd? Hewson heeft dit magnum opus niet voor niets geopend met een citaat uit een toespraak van Angela Merkel (20 juli 2018): “Zodra de generatie die de oorlog heeft overleefd er niet meer is, zal blijken of we van de geschiedenis geleerd hebben”.

Kees de Kievid