Familieroman, streekroman of autobiografie?

De voorslag – Maarten Pieterson – Van Oorschot – 220 blz.

Cajo Brendel (1915-2007) was een Nederlandse radencommunist en geestverwant van de marxistische theoreticus Anton Pannekoek, over wie hij een belangrijk boek schreef. Ik kwam Brendels naam voor het eerst tegen in mijn studententijd toen ik de geschiedenis van de Nederlandse arbeidersbeweging onderzocht (dat deden studenten toen nog…), en nu dook hij plotseling op halverwege De voorslag, de debuutroman van Maarten Pieterson.

Tot op dat moment wist ik niet goed wat ik van het boek moest vinden. De voorslag leek nog het meest op een ouderwetse, maar wel aanstekelijk vertelde familieroman die vier generaties omvat, maar die toch vooral verslag doet van de wederwaardigheden van een dochter uit een oud patriciërsgeslacht die iets krijgt met een zoon uit een eenvoudig landarbeidersmilieu.

Het omslag van het boek, een sfeervol schilderij van de Haagse Spuistraat van de schilder Floris Arntzenius, brengt de aanstaande koper al meteen in de stemming. We zijn in Den Haag, het is 1880, en pater familias Karel Maurits Hinlópen is met zijn gezin zojuist teruggekeerd uit Indië. Caroline is een van de vier kinderen. Zoals elk meisje van haar klasse betaamt bezoekt ze het debutantenbal in hotel Des Indes, maar haar werkelijke passie is de muziek. Al snel trouwt ze met de pianist Max Hochstadt, ze krijgen een kind, maar Caroline is veel te vrij om zich te voegen naar de traditionele normen van die tijd.

In het tweede hoofdstuk verschuift het perspectief naar Han, de latere echtgenoot van Caroline en tweede hoofdpersoon van het boek. De manier waarop deze Han is verwekt door zijn vader Peter Brendel, beschrijft Pieterson even beknopt als plastisch:

‘Peter heeft nooit eerder echt een meisje gehad. Als hij haar achterover in het hooi duwt, spartelt ze niet tegen. In een roes is het voorbij, het meidje draait onder hem weg en weer is ze als eerste bij de ladder. Terwijl hij nog bezig is zijn broek dicht te knopen hoort hij beneden ergens een deur dichtslaan.’

Streekroman? We lezen niet alleen over een hooizolder, maar ook over een boerenkar die ratelt over de kinderkopjes van de Smedestraat. We lezen over een barbier die ook nog pillendraaier is. En we lezen over Han’s grootmoei die hem aan tafel zet met een kom gortepap, en er zelf gezellig bij komt zitten.

Of toch eerder een schelmenroman? Han wordt barbier in Zutphen maar ambieert een functie als coiffeur in Rotterdam. Hij ontdekt dat hij de kunst van het magnetiseren verstaat, en verdient daarmee al snel een centje bij. Hij bezwangert een meisje, wordt gediplomeerd assuradeur, wordt opgepakt wegens fraude en belandt in de gevangenis. En dan, in Den Haag, raakt hij verzeild in artistieke kringen; hij ontmoet Caroline Hinlópen, het is een amour fou, en hun eerste kind heet Cajo, Cajo Brendel.

En toen viel bij mij het kwartje. Niks familieroman of streekroman, niks schelmenroman of wat dan ook. De voorslag is niets meer of minder dan een waarheidsgetrouwe familiegeschiedenis in de vorm van een roman. Want behalve Cajo krijgen Caroline en Han er nog twee kinderen bij, en een van hen heet Myra. Deze Myra krijgt tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog iets met ene Gé Pieterson, en hun kind is niemand minder dan de schrijver van dit boek. Enig naspeurwerk op Internet leert dat letterlijk alle feiten kloppen: de patriciërsfamilie Hinlópen, het voorgeslacht van Cajo; zijn vader’s werk als hotelier en zijn zus Myra. Een van de weinige dichterlijke vrijheden die Pieterson zichzelf heeft veroorloofd, is zijn eigen naam: in het boek heet de alwetende verteller niet Maarten maar Robert-Jan.

Maar wat als ik de naam Cajo Brendel nu eens niet had gekend, en ik De voorslag gelezen had als pure fictie? Was ik dan bij mijn aanvankelijk oordeel gebleven: een soms wat kinderlijk vertelde, knusse, meeslepende, maar niet erg urgente familieroman? Een boek waaraan grondige research ten grondslag ligt, maar zonder veel gevoel voor humor?

En wat vertelt de auteur niet wat hij wel had kúnnen vertellen, gezien zijn, en mijn, kennis van Cajo Brendel? Hoewel de flaptekst spreekt van emancipatie is De voorslag een opvallend apolitieke roman. Het radicale gedachtegoed van Myra’s oudere broer Cajo – en ook dat van hun ouders! –  schittert door afwezigheid, en ik maak me sterk dat een prominentere rol voor Cajo het boek spannender had gemaakt. Maatschappelijk relevanter, minder vrijblijvend, en ook interessant voor mensen die niet per se dol zijn op familiegeschiedenissen. Pieterson heeft een andere keus gemaakt; dat maakt het boek als literaire roman zwakker, maar als autobiografisch geschrift ongetwijfeld authentieker.

Maarten Pieterson is 76 en daarmee waarschijnlijk de alleroudste debutant in de Nederlandse literatuur. Op de flap meldt de uitgever trots dat De voorslag zijn eerste roman is. Ik ben nu al benieuwd naar nummer twee. Boek bestellen!

Hein-Anton van der Heijden