Een kleine stad, een gruwelijk geheim

Dunkelblum zwijgt – Eva Menasse – Vertaling: Annemarie Vlaming – Atlas Contact – 528 blz.

Eva Menasse (Wenen, 1970) was journaliste en debuteerde in 2005 als schrijfster met de familieroman Vienna. Daarna schreef ze onder andere: Dagelijkse zonden en Dieren voor gevorderden. Haar werk is in vele talen vertaald en veelvuldig bekroond, onder andere met de Oostenrijkse Boekprijs. Menasse woont tegenwoordig in Berlijn.Voor Dunkelblum zwijgt, ontving ze in 2021 de Bruno Kreisky – Preis voor het beste politieke boek.

Dunkelblum is een fictief stadje in het uiterste oosten van Oostenrijk vlak bij de grens met Hongarije in het Burgenland. In deze streek woonde vanouds een protestantse minderheid en daarnaast Hongaarse en Kroatische minderheden. Voor de oorlog woonde er ook een klein aantal Joden in de regio. Na de annexatie van Oostenrijk door de nazi’s in 1938, (door de meeste Oostenrijkers met groot enthousiasme verwelkomd), werden de Joodse inwoners verjaagd of vermoord.

De collaboratie en de misdaden tijdens de oorlogsjaren werden na de oorlog weggemoffeld en doodleuk getransformeerd tot slachtofferschap: men had juist erg geleden onder de nazi’s! Menasse laat Dunkelblum eigenlijk model staan voor alle Oostenrijkse steden, stadjes en dorpen, waarin het “bulderende” zwijgen de gebruikelijke manier was en is om onwelgevallige feiten te negeren. De zegswijze “De Oostenrijkers zijn een volk dat vol vertrouwen naar het verleden kijkt”, is in dit verband een zeer toepasselijk motto van deze roman.

Het boek begint zo: “In Dunkelblum hebben de muren oren, de bloemen in de tuinen hebben ogen, ze draaien hun kopjes alle kanten uit om maar niets te missen, en het gras registreert met zijn snorharen elke stap die wordt gezet”.

Het verhaal speelt zich af in drie perioden. Augustus1989 wanneer een geheimzinnige, onbekende reiziger zich inschrijft in het plaatselijke hotel, in 1965, wanneer de grafelijke graftombe wordt hersteld en aan het einde van de oorlog, in 1945, als de Russen binnentrekken. De auteur springt heen en weer tussen deze periodes, waarmee ze het de lezer bepaald niet gemakkelijk maakt. Zij speelt de rol van een alwetende verteller die de personages introduceert en de gebeurtenissen van, vaak wat ironisch, commentaar voorziet.

Via deze ingenieuze, maar tamelijk ingewikkelde vertelstructuur, worden een groot aantal personen geïntroduceerd, alsmede hun bezigheden, mentaliteit, achtergrond en contacten, waarbij de houding tijdens de oorlog veelal als referentiekader dient. Gelukkig staat voorin het boek een plattegrond en is achter in een lijst van zeventien hoofdpersonen, alsmede een lijst van 33 bijfiguren opgenomen. Voor mij als lezer beslist noodzakelijk om de draad van het verhaal niet kwijt te raken.

Je maakt onder andere kennis met dr. Alois Ferbenz, eigenaar van een modehuis, een respectabel burger en vroegere gouwleider. De jongeman Lowetz, hij keert in de zomer van 1989 naar Dunkelblum terug, nadat hij zijn ouderlijk huis heeft geërfd. Leonore Malnitz, plaatselijke schoonheid, moeder van vier dochters waaronder Flocke, een kritische twintiger die zich interesseert voor het oorlogsverleden. Antal Grün, kruidenier en de enige Jood die met zijn moeder terugkeerde naar het stadje. De homoseksuele Rehberg, eigenaar van een reisbureau en enthousiast streekhistoricus. Dr. Alexander Gellért, de toerist die een kamer boekt in het hotel en rond gaat neuzen (hij blijkt Sandor Goldman te zijn, een Hongaarse Jood, die in 1938 met zijn vader de stad moest ontvluchten, Gellért is zijn Hongaarse naam), Resi Reschen, bazin van het plaatselijke hotel en uitstekend op de hoogte van het plaatselijke heden en verleden en Georg Horka, een sadistische nazi, vroegere handlanger van Ferbenz, na de oorlog hoofd van de politie, “verdwenen” in 1965 (wegens zijn duistere verleden naar elders weggebonjourd).

In 1989 is er van alles gaande in Dunkelblum en omgeving. De muur is net gevallen. Er staan honderden DDR-vluchtelingen aan de grens met Hongarije. Een groep studenten is er neergestreken om de verwaarloosde Joodse begraafplaats te restaureren en aan de vergetelheid te ontrukken. De “derde” begraafplaats wordt deze door de mensen genoemd, dit om zodoende het beladen woord “Joodse” te omzeilen…

Er is nog meer aan de hand: onder aanvoering van boer Faludi, verzet een groep inwoners zich tegen aansluiting bij het waterschap, men wil een eigen watervoorziening realiseren.  Opschudding dus in de zo gezapige, besloten en bekrompen plattelandsgemeenschap, waar men gewoon is autoriteiten slaafs te gehoorzamen. Als er in een weiland vlak bij het stadje een skelet wordt opgegraven en de jonge Flocke Malnitz spoorloos verdwijnt, zijn dit gebeurtenissen die er toe leiden dat de bevolking geconfronteerd wordt met het verleden, waarin een gruwelijke misdaad is gepleegd. Een schanddaad waaraan men niet graag herinnerd wordt, maar die zich onontkoombaar aan de mensen opdringt.

Dunkelblum zwijgt is een intrigerend boek, die aandachtig lezen vereist. Dat wordt beloond met een zeer indringend en onthullend inkijkje in menselijk gedrag én het menselijk tekort. Deze roman is wat mij betreft een regelrechte aanrader!

Dick Huitema.