Biografie van een enerverend leven
De herovering – Daniel Huhn – vertaling: Alexander van Kesteren – Balans – 256 blz.
Borken is een kleine stad binnen de gelijknamige gemeente, dicht bij het grotere Bochholtz, in de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen. Het ligt tegen de Nederlandse grens in de buurt van Winterswijk. Uit Nederland komt ook Carl Gans, de opa van Manfred Gans de hoofdpersoon van dit boek. Carl heeft zijn vrouw Amalia WindmĂĽller naar Borken gevolgd, waar zij tot een bekende Borkense familie hoorde. Van de tien kinderen die hun huwelijk bekroonden is de vierde, Moritz, de vader van Manfred. Else Fraenkel is zijn moeder. Moritz is werkzaam, samen met vier broers, in de door zijn vader opgerichte textielgroothandel. De familie is orthodox Joods. Zie hier de oorsprong van de biografie van Manfred Gans. Ondanks de omslag van het boek, die slechts verwijst naar de reis die Manfred in mei 1945 ondernam om zijn ouders op te sporen, moet geconstateerd worden dat het hier om een volwaardige biografie van Manfred gaat.
De stadsarchivaris had de auteur in 2016 gevraagd wat interviews te doen met nazaten van een invloedrijke familie in Borken. Dat was het begin van zijn interesse in de familie Gans en in het bijzonder van Manfred. Van het een kwam het ander. De familie was in het bezit van veel materiaal waaronder dagboeken en foto’s. Manfred heeft veel met zijn (latere) echtgenote Anita Lamm gecorrespondeerd, toen zij in Amerika verbleef en hij in Europa. Ook heeft Manfred van zijn belevenissen in een aantal interviews laten horen en heeft hij in eigen beheer een autobiografisch boek geschreven: Life Gave Me a Change (2010). De familie en de auteur maken vanaf 29 juli 2016 in met een touringcar dezelfde reis als Manfred in 1945. Tijdens deze reis is Huhn natuurlijk ook heel veel van de familie te weten gekomen.
Vanuit al deze bronnen beschrijft Huhn het vooroorlogse leven van de familie Gans in Borken. Van gerespecteerd tot met de nek aangekeken vanwege hun joods zijn. Bijna alle bezittingen, zoals de textielgroothandel en hun huis worden in de loop van de tijd door de nazi’s onteigend. Er blijft weinig anders over dan te vertrekken. Eerst Manfreds broer Karl, die naar Palestina uitwijkt. Manfred zou volgen, maar krijgt geen vergunning en belandt tenslotte in Engeland. Inmiddels is zijn vriendin Anita met haar ouders naar New York vertrokken. De ouders zien kans naar Nederland te ontkomen. Moritz schrijft in een brief: “Het lot dat Joden treft, heeft ons van elkaar gescheiden.” Dan breekt de oorlog uit.
Moritz en zijn vrouw Else worden in Nederland gearresteerd en belanden via Westerbork en Bergen-Belsen uiteindelijk in Theresienstadt. Manfred wordt zoals alle Duitsers in Engeland geĂŻnterneerd. Mede door zijn opvallende sportieve prestaties wordt hij uitverkoren voor een zeer bijzonder onderdeel van het Britse leger: Three Troop, misschien beter bekend als “X” Troop, mogelijk de vreemdste eenheid in het Britse leger, aangezien het voornamelijk bestond uit personeel dat technisch gezien tot de vijand behoorde – Duitse en Oostenrijkse joden – onder bevel van kapitein Bryan Hilton-Jones. Manfreds naam wordt veranderd in Freddie Gray en onder die naam neemt hij ook deel aan de invasie in NormandiĂ« onder bevel van het 41st Royal Marine Commando.
Van een tante is hij te weten gekomen dat zijn ouders naar Theresienstadt zijn gevoerd. Dus als hij direct na de oorlog vanuit het hoofdkwartier toestemming heeft verkregen, vertrekt hij vanuit Goes daarheen met zijn chauffeur Bob om te weten te komen of zij nog leven. Hun belevenissen onderweg door een chaotisch en gevaarlijk, grotendeels vernietigd gebied, vormen de kern van de biografie. Jammer dat er geen kaart is opgenomen van de weg die Manfred en Bob en later de familie in de touringcar hebben afgelegd.
Huhn probeert een duidelijk beeld te scheppen van een in het begin orthodoxe Joodse jongeman tot een volwassene met door het heftige leven aangepaste normen. Over Manfreds begintijd in Engeland schrijft hij: “De meeste (van zijn kameraden) verbrassen hun soldij in kroegen in de stad. Manfred koopt echter een kaartje voor de opera.” En even later: “…aanwijzingen dat hij aan zichzelf twijfelt vind je in Manfreds brieven en dagboeken eigenlijk nooit”. Toch is die twijfel er wel degelijk, in het bijzonder op religieus gebied, waarover Huhn aardig weet te filosoferen.
Nog steeds als Freddie (officieel Frederick) Gray wordt hij door een bijzondere toevalligheid in zijn geboortestad Borken gedetacheerd om mee de helpen aan het denazificatie-proces (waarbij de samenleving, cultuur, pers, economie, rechterlijke macht en politiek werd ‘gezuiverd’ van nazi-elementen na de oorlog). Tekenend daarbij is zijn afwijzing voor hulp aan zijn voormalige leraar biologie Dahmen, die hij wel degelijk verantwoordelijk acht. Manfred is niet overtuigd van de goede wil van zijn landgenoten wanneer hij over zijn werk aan Anita schrijft: “Geloof alsjeblieft geen minuut lang dat de Duitser gedwee zijn. Wanneer ik met bekenden praat, merk ik dat veel van de mannen hun lesje hebben geleerd, maar de vrouwen helemaal niet: ze zijn nog doordrenkt van nazipropaganda.
Eigenlijk is een tweede kern van het boek het weerzien van Manfred met zijn ouders aan het einde van zijn reis door naoorlogs Duitsland. Huhn weet hier effectbejag te vermijden, wat hij overigens door het hele boek doet. De reportageachtige stijl doet het goed voor de lezenwaardigheid. Emoties gaat hij uit de weg, die staan enkel tussen de regels. Helaas geldt dat ook voor het clichégebruik: “Voordat de inkt is opgedroogd, zit hij alweer met zijn hoofd bij zijn missie.” Dergelijke kleinigheden doen echter beslist geen afbreuk aan deze biografie die leest als een roman en heikele zaken niet uit de weg gaat. Een goed voorbeeld is de werkelijke gang van zaken bij Three Troop in tegenstelling tot de groep wraakzuchtigen die Tarantino er in de film Inglourious Basterds van gemaakt heeft.
Kees de Kievid
Boek bestellen!
