Vive le geus!

In opstand! – Pieter Serrien – Horizon – 623 blz.

Filips II, Alva, Willem van Oranje, Egmont en Horne. Het zijn namen van bekende historische personen die gelinkt worden met de opstand die in het tweede deel van de zestiende eeuw losbarstte in de Nederlanden. Het leidde uiteindelijk tot de breuk tussen het katholieke Zuiden en het protestantse Noorden. In opstand! brengt een gedetailleerd relaas van deze turbulente en bloedige periode niet vanuit het oogpunt van de bovengenoemde protagonisten maar vanuit de groep revolutionairen die de motor vormden van de opstand: de geuzen.

De bijnaam ‘geus’ leefde tot voor een paar decennia nog zeer sterk in het katholieke Vlaanderen. Wie in de jaren zestig of zeventig niet naar de mis ging, kreeg dit label opgeplakt. De beledigende bijnaam (‘bedelaar’) weerklonk voor het eerst in de entourage (Karel van Berlaymont?) van landvoogdes Margaretha van Parma toen het Eedverbond van Edelen haar in april 1566 een verzoekschrift overhandigde. Het verbond had als doel ‘tot welzijn van het land en in dienst van de koning de inquisitie te bestrijden omdat zij de oorzaak is van wanorde en onrechtvaardigheid.’

Uit het boek van Pieter Serrien komt heel sterk naar voren dat er geen lijn zit in geschiedenis. Achteraf – als het resultaat gekend is – wordt een en ander voorgesteld als een logisch verhaal. Zelfs de rol van Willem van Oranje als leider van de opstand is maar heel geleidelijk gegroeid. Door de komst van Alva moest hij wel in het verweer gaan. Zijn broer Lodewijk van Nassau boekt op 23 mei 1568 weliswaar een overwinning in Heiligerlee maar het is jaren wachten vooraleer de watergeuzen onder leiding van ‘vossenstaart’ Lumey Den Briel veroveren. De watergeuzen – een bonte mengeling van lagere edelen die hun hebben en houden waren kwijtgespeeld, zeelui en andere avonturiers – maakten zich trouwens schuldig aan serieuze misdaden. Zo zal Lumey kort na de verovering van Den Briel in Gorcum negentien geestelijken laten ophangen in een afgebrande turfschuur ondanks een prinselijk bevel om hen genade te schenken. Willem van Oranje had de geuzen nodig maar omgekeerd is de opstand pas kunnen slagen door de prins, zijn familie en leger van huurlingen, zijn propagandisten en diplomaten. Hij was de leider die de geuzen nodig hadden.

De geuzen waren dan ook zeker niet altijd geliefd bij de bevolking. Maar wat was het alternatief? Alva en zijn troepen joegen de bevolking op stang door de opgelegde belastingen, de inkwartieringen en de bloedbaden. Koppel hier nog een diepe economische crisis aan vast en meteen zijn alle elementen aanwezig waardoor de bereidheid om in opstand te komen groeide bij de bevolking. Niets voor niets begon de Beeldenstorm bijvoorbeeld in de Westhoek, een streek die zeer hard werd getroffen door de crisis in de textielnijverheid.

Pieter Serrien wijst op een overtuigende manier op de belangrijke rol van de geuzen in het verhaal van de uiteindelijke breuk in de Nederlanden. Hij houdt een pleidooi voor een zekere mildheid door te stellen dat het geweld van bijvoorbeeld de water- en bosgeuzen is uitvergroot waardoor het niet meer gepast was hen zomaar naast iemand als Willem van Oranje te plaatsen. Dat geweld vormt trouwens een rode draad doorheen het boek. De gewelddaden en de gruwelijkheden volgen elkaar snel op en het aantal afgesneden oren, neuzen en andere lichaamsdelen zijn soms niet bij te houden. Actie zorgt voor reactie: ook de Spanjaarden waren geen lieverdjes zoals bijvoorbeeld blijkt uit de Spaanse Furie van november 1576. En dat wekte dan weer tegenreactie op.

Het boek bevat heel wat extra’s: kaartjes, een stamboom van de geuzen, een uitgebreid overzicht van de belangrijkste personen en getuigen, bibliografie, notenlijst en een plaatsnamenregister. Verder zijn er tal van zwart-witafbeeldingen van etsen van (de mysterieuze) Frans Hogenberg opgenomen.

De jonge Belgische historicus Pieter Serrien (1985) is met dit boek niet aan zijn proefstuk toe. Ondanks zijn vrij jonge leeftijd publiceerde hij reeds acht boeken met getuigenissen van burgers over de Tweede Wereldoorlog als rode draad. Met In opstand! snijdt hij een heel andere tijdsperiode aan. Maar opvallend is dat hij ook in dit boek de burger veelvuldig aan het woord laat. Hij dook in de dagboeken, kronieken, memoires en brieven van vooraanstaande getuigen die dikwijls het slachtoffer of de vijand waren van de geuzen.

Met dit indrukwekkende In opstand! voegt de auteur zijn naam toe aan het rijtje van goede Belgische geschiedschrijvers zoals Bart van Loo en Johan Op de Beeck die als verdienste hebben dat ze erin slagen mensen warm te maken voor geschiedenis. Het is alvast uitkijken naar de volgende publicatie van deze enthousiaste historicus en leraar.

Kris Muylle