Een politieke roman

En toen ging hij – Jannah Loontjens – De Geus – 495 blz.

‘Het persoonlijke is politiek’: het is misschien wel het belangrijkste inzicht dat de revolutie van 1968 heeft opgeleverd. Gelijkheid tussen mannen en vrouwen; zeggenschap over je eigen leven en, dus, dus strijd tegen autoritaire gezagsverhoudingen; de wisselwerking tussen een gezond leefmilieu en je eigen lichamelijk én geestelijk welzijn: zonder ‘1968’ had het allemaal niet op de agenda gestaan.

In veel landen waren linkse politieke partijen in die tijd essentieel voor het realiseren van deze en aanverwante idealen, en charismatische linkse leiders speelden daarbij een cruciale rol. Salvador Allende in Chili, Joop den Uyl in Nederland, Francois Mitterand in Frankrijk, Olof Palme in Zweden.

Ook voor Ebba, de hoofdpersoon in de nieuwste roman van Jannah Loontjens (1974), is Olof Palme een held. Ebba is de dochter van een vrijgevochten moeder en een niet-aanwezige vader, en groeit op in het Zweden van de jaren zeventig en tachtig. Het boek begint in 1986 als Ebba net 16 is geworden, haar moeder in de gevangenis zit, en Olof Palme is vermoord. Maar het grootste deel van het boek is een terugblik op de jaren daarvoor: op de hippe, alternatieve vriendengroep van haar moeder Jozefin die fungeerde als een warme surrogaatfamilie; op Osama, de Soedanese minnaar van Jozefin, een kunstenaar met een zoon Faheem, even oud als Ebba; op de politieke discussies over alles en iedereen: van apartheid in Zuid-Afrika tot feministische porno, en van drugs en vegetarisme tot hoe je een zinvol leven kunt leiden.

De manier waarop Loontjens (dichter, filosoof, schrijver) die terugblik vormgeeft, is enigszins halfslachtig. Alsof ze niet heeft kunnen – of willen – kiezen tussen een terugblik consequent vanuit het perspectief van Ebba, en een verhaal vanuit een meervoudig perspectief. Het resultaat doet wat geforceerd aan: deels het verhaal van Ebba zelf, deels het relaas van Ebba die zich inleeft in het denken en voelen van de verschillende andere personages:

‘Alles is waargebeurd, dat zei ik al. Je zult je misschien afvragen hoe ik dan de gedachten en belevingen van mijn moeder, Osama, Faheem (…) van binnenuit kan beschrijven. Goed, natuurlijk, ja, ik vul van alles in en projecteer. (…) De echte personen zullen wellicht protesteren; dit is wel een heel subjectieve weergave!’

Het maakt het resultaat wat minder dwingend, maar de inzet van het boek, gepersonifieerd door Olof Palme, heeft er nauwelijks onder te lijden:

‘Als ik er nu aan terugdenk, belichaamde Palme het geloof in een welwillende wereld, een wereld waarin nieuwsgierigheid naar andersdenkenden als vanzelf zou toenemen, openheid het zou winnen van angst, empathie zich als vanzelf zou verspreiden.’

Maar ook al voordat hij werd vermoord stond Palme’s erfenis onder druk, ook in Zweden:

‘Palme en de socialisten verzetten zich tegen het wortelschieten van het marktdenken in de westerse wereld, tegen het geloof in zogenaamde gezonde concurrentie die in veel landen tot privatisering van staatsbedrijven, telefonie, post, spoorwegen, ziekenhuizen leidde; het marktdenken dat in de decennia erna als onkruid alle gezonde instellingen zou overwoekeren en met enige vertraging uiteindelijk ook Zweden zou overmeesteren.’

En nu? In hoeverre verschilt de tijd die Jannah Loontjens beschrijft, de tijd van Palme, van de onze? Ook nu is het persoonlijke politiek, misschien nog wel meer dan in 1968. Openlijk en verborgen racisme; onze verhouding tot dieren; #MeToo; lbgtqia+: de revolutie van 1968 heeft niet stilgestaan. Toch is er één groot verschil. De vriendengroep van Ebba’s moeder, en Ebba zelf even goed, zagen hun leven als deel van de wereldgeschiedenis. Ze voelden zich verbonden met alles wat er in de wereld gebeurde, maakten geen fundamenteel onderscheid tussen allerlei vormen van sociale strijd. Strijd tegen economische ongelijkheid en uitbuiting van de derde wereld, tegen milieuvervuiling, apartheid, racisme en seksisme: ze waren allemaal deel van dezelfde strijd. Tegenwoordig viert de versplintering hoogtij; iedereen maakt zich wel ergens druk om (klimaatcrisis, ondermijning van de democratie, institutioneel racisme, gender neutrale toiletten), maar weinigen zien nog het grotere plaatje. Het is de verdienste van Jannah Loontjens dat zij heeft laten zien dat dat ook anders kan. Dat dat grotere plaatje ooit wel degelijk heeft bestaan, politiek maar, meer nog, ook emotioneel. Ooit, nog niet eens zo lang geleden. Boek bestellen!

Hein-Anton van der Heijden