Tachtigjarige Oorlog, de Opstand verduidelijkt.

Opstand in de Nederlanden. De Tachtigjarige Oorlog 1568-1648 – Arnout van Cruyningen – Omniboek – 320 blz.

In het “Woord vooraf” geeft de auteur duidelijk aan dat deze studie al eerder het licht zag: in 2018, ter gelegenheid van de vierhonderdvijftigste verjaardag van het begin van de oorlog. De toenmalige titel luidde De Opstand. Eind vorig jaar verscheen deze (derde) druk ter herdenking van de driehonderd vijfenzeventigste verjaardag van de Vrede van Münster. Er wordt ook bij vermeld dat er (geringe) wijzigingen zijn aangebracht, zoals het ontbreken van kleur in de illustraties – daardoor ook een lagere prijs en (hopelijk) grotere bereikbaarheid. Want die verdient deze studie zeer zeker.

In veel studies over een tijdsperiode uit de geschiedenis wordt een chronologische indeling gebruikt. Van Cruyningen heeft dat in dit werk niet gedaan. In plaats daarvan behandelt hij “tal van aspecten van de Opstand”, waarbij hij het accent legt op de levensbeschrijvingen van belangrijke personen in het conflict. Duidelijk is dat te herkennen in de hoofdstukken over de geuzen, de adel, de Spaanse bestuurders en de “Nassause Helden”. Natuurlijk is er ruimte voor de religieuze en staatkundige zaken. Toch komt de chronologie wel geregeld om de hoek kijken. In het hoofdstuk “In vogelvlucht” stipt de auteur de vaststelling van het beginpunt van de oorlog aan en merkt op dat daar “kanttekeningen bij geplaatst kunnen worden”. Was het de slag bij Heiligerlee, of de onthoofding van de graven Egmont en Horne in Brussel? Hij neemt niet een echt standpunt in, maar houdt zich aan de (pas veel later) gedane vaststelling.  Daarnaast bevat het boek een “Chronologisch overzicht”, dat al ruim voor 1568 begint en eindigt met de vrede van Münster.

De thematische aanpak van Van Cruyningen maakt dit werk min of meer encyclopedisch. Aan o.a. de noten is te zien hoeveel onderzoekswerk de auteur heeft verricht. Zeer geregeld gebruikt hij citaten uit contemporaine werken. Dit alles wijst op een grote volledigheid en betrouwbaarheid. Over dat laatste gesproken moet gezegd worden dat hij belangrijke correcties aanbrengt, zowel bij figuren als gebeurtenissen. Was de beruchte Alva echt in alle gevallen de ‘ijzeren hertog’, zoals zijn bijnaam aanduidt? Was daarentegen Margaretha van Parma in werkelijkheid ook zo inschikkelijk als zou moeten blijken uit haar erkenning van het Smeekschrift der Edelen? Dit zijn bekende figuren, maar Van Cruyningen zet ook veel minder bekenden in de geschiedenis op het (strijd)toneel. Als voorbeeld daartoe kunnen dienen de leden van de Staten Generaal Viglius Zuichemus ab Aytta (Wieger Aytta van Swichum, Leeuwarden 1507) en Charles (Karel) de Berlaymont (Namen, 1510), die voornamelijk in de aanloop en het begin van de Opstand een belangrijke rol speelden.

In het voorwoord wordt ook duidelijk dat Van Cruyningen niet de heldhaftigheid van personen voorop stelt, maar dat hij hun ‘menselijkheid’ wil laten zien. Hij meent dat er nogal wat “hollandocentrische” invloed in de geschiedschrijving is geslopen. De Zuidelijke Nederlanden, gescheiden van de Noordelijke, zijn niettemin een resultaat van de Opstand. Hiermee zijn we ook aangeland bij de religieuze componenten die de auteur behandelt. Ook hier beschrijft hij duidelijk belangrijke zaken van vóór de Opstand, die lijden tot een beter begrip van de toestand tijdens. Hiervan is een goed voorbeeld (en ook voor de onbekenden in de geschiedenis) Jan Arentz, predikant te Alkmaar en aldaar gestorven tijdens het beleg van Alkmaar (1573). Deze zaken worden beschreven in het hoofdstuk “Haec religionis ergo”.

Tot beter begrip leiden ook de beschrijvingen van verscheidene functies in de Staten Generaal: de raadspensionaris (eerder landsadvocaat genoemd), de griffier en de stadhouder. Dit en meer staatkundige zaken zijn beschreven in het hoofdstuk “Haec libertatis ergo”.

Van Cruyningens werk blinkt uit in helderheid, zowel wat de inhoud als de stijl betreft. De auteur neemt de lezer steeds mee naar een volgend aspect en voegt daar waar hij dat noodzakelijk achtte een kader met verduidelijking in. Door de thematische aanpak is het doorzoeken van de tekst vergemakkelijkt (waartoe ook het personenregister bijdraagt). Het notenapparaat is voorbeeldig. Voor wie meer wil lezen is een opgave van aanbevolen literatuur aanwezig. Concluderend mag gezegd worden dat deze heruitgave op een ruim publiek mag rekenen. Vooral als het om de inhoud gaat en niet om de illustraties. Dit werk mag in een boekenkast over de Opstand niet ontbreken.

Kees de Kievid