IJverig en scherpzinnig

Ferdinand Verbiest en de ontdekking van China – Veerle De Vos – Pelckmans – 341 blz.

Ferdinand Verbiest (1623 – 1688) behoort zonder twijfel tot een van de meest onderschatte Vlamingen of Belgen. Gedreven door een niet te temmen bekeringsdrang en werkijver slaagde deze jezuïet erin om in de zeventiende eeuw het vertrouwen van de Chinese keizer te winnen en de titel van mandarijn te verwerven. VRT-journaliste Veerle De Vos beschrijft het levensverhaal van deze missionaris tegen de achtergrond van de verovering van nieuwe koloniale handelsmarkten en de concurrentie binnen de christelijke orden.

De rode draad doorheen het verhaal is de sterke gedrevenheid van de jezuïeten. Ferdinand Verbiest, de zoon van een baljuw uit een dorp in het hart van het huidige West-Vlaanderen, is een van hen. Hij doorloopt het klassieke opleidingstraject van de orde en koestert een grote droom: het geloof verkondigen in Zuid-Amerika. Maar zoals hij nog dikwijls in zijn leven zal ervaren, is het uiteindelijk de Curia, de hoofdzetel van de jezuïetenorde in Rome, die beslist. Zijn geduld wordt danig op de proef gesteld maar als de charismatische Martino Martini dringend versterking vraagt wordt Verbiest opgeroepen. Het wordt echter niet Zuid-Amerika maar China. De Chinese deur voor de jezuïeten was rond 1600 al geopend door de Italiaan Matteo Ricci. Hij hanteerde hierbij een strategie om wetenschap, westerse filosofie en het christelijk geloof te vermengen tot een aantrekkelijk geheel waarin de oorspronkelijke elementen niet meer te herkennen waren. Vooral de vergevorderde westerse kennis van de astronomie blijkt dé sleutel te zijn om in de gunst van de keizer te komen. Heel wat van de riten binnen het hof baseren zich op de stand van de hemellichamen.

Na een gevaarlijke reis van meer dan twee jaar komt Verbiest aan in Macau in 1658. Hij belandt in Xi’an. Op 14 april 1660 arriveert een keizerlijke bode met een brief gericht aan Verbiest. Het schrijven is afkomstig van de oude Duitse jezuïet Schall von Bell die op zoek is naar een assistent voor het bureau voor astronomie. Een mooie toekomst wacht maar wordt grondig verstoord wanneer de jezuïeten het slachtoffer worden van hofintriges na een keizerswissel. Schall von Bell krijgt de doodstraf, Verbiest wordt veroordeeld tot 100 stokslagen. Uiteindelijk krijgen ze amnestie. Hun straffen worden omgezet in huisarrest.

Het keerpunt is als Verbiest in 1668 naar de nieuwe jonge keizer Kangxi wordt geroepen. Hij krijgt de kans om zijn superioriteit op het vlak van astronomische kennis te bewijzen in een rechtstreekse confrontatie met de keizerlijke astronomen. Hij slaagt met verve en verwerft het vertrouwen van de keizer. Die raadpleegt Verbiest bij allerlei praktische problemen. Zo adviseert hij Kangxi over het gebruik van katrollen voor het transport van zware stenen over een brug en bij het gieten van kanonnen. Hij ontwerpt een stoomwagentje en klokken en vergezelt de keizer op zijn lange reizen doorheen China.

Verbiest zal er nooit in slagen de keizer te bekeren tot het christendom. De Zoon van de Hemel blijft ‘in erg spottende lasterlijke bewoordingen’ antwoorden als de jezuïeten uitweiden over hun geloofspraktijk en de concepten zoals de goddelijke Drievuldigheid en de erfzonde. Verder moet de Vlaamse jezuïet zijn pragmatische aanpak om deel te nemen aan bepaalde Chinese gebruiken en rituelen constant verdedigen tegenover zijn eigen orde en het Vaticaan waar o.m. dominicanen en franciscanen de jezuïeten in een slecht daglicht proberen te plaatsen. Een mooi nevenverhaal is dat van Philippe Couplet die samen met de Chinese bekeerling Chen Fuzong door Verbiest naar Europa worden gestuurd om steun te zoeken. Dankzij de tussenkomst van père Lachaise kunnen ze zelfs op audiëntie bij Lodewijk XIV. Hun bezoek wordt een succes. De Franse koning stuurt zelfs vijf jezuïeten naar China. Verbiest zal het niet meer meemaken. Na een val van zijn paard overlijdt hij op 28 januari 1688. Hij krijgt een staatsbegrafenis.

Veerle De Vos slaagt erin op een laagdrempelige en heldere manier het verhaal van Ferdinand Verbiest en zijn tijd voor een breed publiek weer te geven. Het werk leest als een avonturenroman. De citaten uit brieven en persoonlijke documenten van verschillende hoofdpersonages dragen bij tot de levendigheid en overheersen het geheel niet. Verder bevat het boek heel wat extra’s zoals kaarten, een katern met kleurenfoto’s, een beknopte tijdslijn van China en een bibliografie. In de inleiding en enkele tussenstukjes weidt de auteur verder uit over haar beweegredenen en opzoekingen voor dit boek samen met bespiegelingen over onze westerse relatie met China.

Veerle De Vos haalt met dit werk de Vlaamse jezuïet en astronoom Ferdinand Verbiest uit de schaduw en plaatst hem in de volle zon. De Chinese keizer Kangxi was al lang overtuigd van de kunde van de Vlaming. Na zijn dood  krijgt hij als enige westerling uit de geschiedenis van het Chinese keizerrijk een postume titel: Qin Min, ijverig en scherpzinnig.

Kris Muylle