De architect van de westerse filosofie

Plato van Athene – Robin Waterfield – Vertaling: Wilma Paalman – Athenaeum – 360 blz.

Plato (424/423 v.C. – 347 v.C.) is ongetwijfeld een van de meest invloedrijke filosofen uit de westerse geschiedenis. Hij leefde in het oude Athene en was een leerling van Socrates en de leraar van Aristoteles. Veel aspecten van de westerse filosofie zijn gebaseerd op zijn werken waaronder de Dialogen. Plato richtte in 383 v.C. in een park buiten Athene de Academie op, een van de eerste instellingen voor hoger onderwijs in de westerse wereld. Plato van Athene van de Engelse classicus Robin Waterfield (°1952) is een vlot leesbare en nauwgezette biografie die gebaseerd is op een methodische benadering en een grondige interpretatie van de historische bronnen.

De auteur hanteert een drieledige aanpak bij het schrijven van deze biografie: een kritische selectie van biografische gegevens, een voorzichtige omgang met sommige aan Plato toegeschreven brieven en een interpretatieve lezing van Plato’s Dialogen als weerspiegeling van de grote lijnen van zijn filosofische denkbeelden​. Op deze manier schetst Waterfield een genuanceerd portret dat balanceert tussen historische reconstructie en filosofische verkenning.

Een van de sterke punten van Waterfields werk is zijn vermogen om de intellectuele en culturele omgeving van Plato’s tijd levendig te beschrijven. Hij plaatst Plato binnen de bredere context van de Atheense samenleving, de Peloponnesische Oorlog en het filosofische landschap dat werd gedomineerd door figuren zoals Socrates. Dit geeft een beter begrip van de factoren die Plato’s denken en loopbaan hebben gevormd​.

Waterfield schuwt de enigmatische en vaak tegenstrijdige aspecten van Plato’s leven niet. Hij staat sceptisch tegenover de bronnen die Plato’s reizen en ontmoetingen met verschillende filosofen zomaar voor waar aannemen. Hierbij wijst hij op de inconsistenties in deze verslagen. Toch erkent hij dat Plato reisde naar Sicilië waar zijn pogingen mislukten om zijn filosofische politieke ideeën in de praktijk om te zetten. Plato en politiek is nooit een succesverhaal geweest. Ook in Athene had hij eerder de politiek gedesillusioneerd de rug toegekeerd na de veroordeling van zijn leermeester Socrates.

Waterfield gaat ook dieper in op Plato’s fundamentele rol bij het oprichten van de Academie die hij beschrijft als het meest succesvolle instituut voor hoger onderwijs en onderzoek in de oude wereld. De poging tot reconstructie van deze Academie is een van de hoogtepunten van het boek. Het curriculum van de Academie omvatte onderwerpen zoals politiek, logica, fysica en optica. Gekoppeld aan de aanmoediging en bevordering van het intellectueel debat vormen deze de kern van Plato’s nalatenschap. Waterfields beschrijving van de Academie helpt om Plato’s blijvende invloed op de westerse filosofie en het onderwijs te benadrukken​.

Een van de controversiële punten is dat Waterfield op basis van een grondige motivatie de zevende brief van Plato als authentiek aanvaardt. Deze brief is autobiografisch van opzet en bevat een rijkdom aan details over Plato’s leven bijvoorbeeld over zijn teleurstellende politieke ondernemingen in Sicilië. Waterfield omschrijft deze brief als ‘een indrukwekkend en aangrijpend document dat Plato zo dichtbij brengt als we maar zouden kunnen hopen en waaruit een man naar voren treedt die zich niet alleen met theorieën bezighield, maar die wilde weten of zijn theorieën in de praktijk te verwezenlijken waren.’

Het boek behandelt ook de complexe en vaak speculatieve aspecten van Plato’s persoonlijke leven. Door het gebrek aan objectieve en harde feiten navigeert Waterfield voorzichtig doorheen Plato’s familie, vriendschappen en relaties. Zo stelt Waterfield kritische vragen bij het verhaal dat Plato als slaaf zou zijn verkocht. Zijn beschrijving van Plato’s gevoel voor humor voegt een vleugje persoonlijkheid toe aan de anders vaak ernstige figuur die in filosofische teksten wordt weergegeven. De kennis over Plato neemt trouwens nog toe. Na de publicatie van dit boek raakte in april 2024 bekend dat wetenschappers met behulp van moderne beeldvormingstechnieken op verkoolde papyrusrollen uit Herculaneum de exacte begraafplaats van de filosoof hebben afgeleid. Plato zou zijn begraven in een speciaal voor hem gereserveerde tuin van de Academie, vlakbij het zogenoemde ‘Museion’, het heiligdom van de Muzen.

Het boek is niet geïllustreerd, maar er zijn wel twee kaartjes opgenomen over het oude Athene en de belangrijkste plaatsen in Zuid-Italië en Sicilië. In het boek vinden we verder nog een tijdslijn, een overzicht van de Dialogen van Plato, een zeer uitgebreide bibliografie met voornamelijk Engelstalige werken, de notenlijst en een register.

Samenvattend is Plato van Athene een overtuigende poging om Plato tot leven te brengen door een zorgvuldige en gebalanceerde interpretatie van de beschikbare bronnen. Het boek biedt een doordachte en goed onderzochte weergave die Plato plaatst binnen zijn historische en intellectuele context. Het boek is een aanrader voor wie meer wil te weten komen over deze fascinerende figuur.

Kris Muylle