De verdeelde ziel van Amerika

De verscheurde staten van Amerika – Johan Op de Beeck – Horizon – 467 blz.

In de jaren 1861 – 1865 vormden de Verenigde Staten het toneel van een bloedige burgeroorlog die het land hopeloos verdeelde. In zijn boek De verscheurde staten van Amerika brengt Johan Op de Beeck een overzicht van de oorzaken en het verloop van deze oorlog met een bijzondere aandacht voor de rol van Belgen in het conflict en de houding van België en vooral van koning Leopold I. Tot slot wijst hij op de parallellen tussen de toenmalige gebeurtenissen en de recente evoluties in het huidige Amerika.

Vele tinten grijs

De Amerikaanse Burgeroorlog wordt soms zwart-wit en simpel voorgesteld: de Noordelijke Unie vocht onder leiding van president Lincoln voor de afschaffing van de slavernij tegen het Zuidelijke geconfedereerde leger. De werkelijkheid was veel genuanceerder. Het was niet zo dat slavernij in het Zuiden overal populair was en alle klassen er baat bij hadden. De slaveneigenaren vormden maar een kleine minderheid van de bevolking. Slavernij was nadelig voor de arbeidersklasse. De arbeiders moesten zich onderwerpen aan de voorwaarden van de werkgevers, anders namen ingehuurde slaven hun plaatsen onmiddellijk in. Maar toch trokken heel wat kleine boeren en kolonisten ten oorlog. Inmenging van buitenstaanders en vooral die van de federale regering in Washington lag immers zeer gevoelig. Het belangrijkste principe dat gekoesterd werd door de mensen in het Zuiden waren de soevereine rechten van de individuele staten om hun eigen wetten en instellingen te maken en te handhaven. In het Noorden werd er ook nooit de nadruk op gelegd dat de oorlog zou draaien om slavernij maar wel om de republiek en het behoud van de Unie. Veel immigranten werkten in de grote steden waar ze de laagbetaalde ongeschoolde banen invulden die bevrijde slaven zouden overnemen bij afschaffing van de slavernij. Bovendien leidde de religieuze kloof tussen de protestantse abolitionisten en de katholieke (Ierse) immigranten in het Noorden tot onderling wantrouwen.

Kanonnenvlees

De Amerikaanse Burgeroorlog leerde de militaire wereld harde lessen. Tot dan toe werden overwinningen behaald dankzij getalsterktes en het brio van de bevelhebbers maar niet door vernuftige technologische innovaties. Uitgerekend ten tijde van de Amerikaanse Burgeroorlog veranderde dit. Nieuw en efficiënt wapentuig gecombineerd met verouderde tactieken met massale offensieve aanvallen eisten tienduizenden mensenlevens. De charges in Shiloh en Gettysburg draaiden uit op onoverzichtelijke slachtpartijen. Antietam zal het grootste bloedbad worden uit de Amerikaanse militaire geschiedenis inclusief de landing in Normandië. Generaals zoals Ulysses S. Grant, William Sherman of Robert E. Lee behaalden successen omwille van hun vastberadenheid en hun bereidheid om zware verliezen te aanvaarden. Een voorzichtig en terughoudend bevelhebber als George B. McClellan kreeg zijn ontslag van president Lincoln. De Schotse immigrant Alexander Gardner legde voor het eerst de gruwel van een oorlog fotografisch vast. Op de Beeck maakt overvloedig gebruik van zijn foto’s in het boek.

Het eigenbelang van Leopold I

De auteur dook de archieven in en onderzocht de rol van de Belgen in het conflict. De meest succesvolle onder hen was ongetwijfeld Victor Vifquain. Hij schopte het tot generaal onder president Lincoln waarna hij zijn diensten aanbood aan de Ierse en Cubaanse opstandelingen. De aanwerving van Belgische soldaten gebeurde op een dubieuze manier. Vaak wisten de mannen in kwestie amper dat ze in het leger moesten dienen. Verder is een van de hoofdrollen weggelegd voor de toenmalige Belgische koning Leopold I. Die lobbyde ten volle in Europa om het Zuiden te laten erkennen. Familiebelangen speelden hierbij een belangrijke rol. Zijn dochter Charlotte was gehuwd met de Oostenrijkse aartshertog Maximiliaan van Habsburg die al in 1859 was benaderd om de keizerstroon in Mexico te aanvaarden. Een bufferstaat tussen Mexico en de Verenigde Staten zou mogelijke expansieplannen van deze laatste sterk beperken. Daarnaast speelden economische motieven (katoen) een belangrijke rol net als de gedachte dat een gesplitste grootmacht minder dominant zou zijn. Het leidde ertoe dat in Europa het Zuiden op een zekere sympathie kon rekenen. Het continent bleef desondanks officieel de Unie steunen.

Naar een onzekere toekomst

In het slot van het boek analyseert Op de Beeck de parallellen tussen de Amerikaanse Burgeroorlog en de huidige toestand. We weten nu dat Donald Trump heeft gewonnen en dit met een onverwachte ruime meerderheid. Hoe zal het land verder evolueren? Op de Beeck wijst in zijn boek op de vele tegenstellingen. Hij waarschuwt voor de gevolgen als Amerika zijn democratie laat vallen: ‘de autocraten en de populisten zullen uit alle hoeken en gaten kruipen om de laatste democratieën ten grave te dragen’. Het is een scenario waarbij de Founding Fathers zich in hun graf omdraaien. Ze wilden een democratisch systeem waarin de macht werd verdeeld en gecontroleerd door een grondwet, met nadruk op vrijheden en rechten voor de burgers. Het contrast met de ideeën en plannen van de toekomstige president van de Verenigde Staten kan niet groter zijn.

Kris Muylle