De man achter de maskers

Ensor in briefvorm – Herwig Todts – Pelckmans – 176 blz.

In 2024 werd de 75ste verjaardag van het overlijden van de Belgische kunstschilder en graficus James Ensor (1860-1949) herdacht. Dit leidde tot tal van tentoonstellingen, biografieën en publicaties waaronder J. Ensor in briefvorm. Deze uitgave, ingeleid door Herwig Todts, bevat een selectie vertaalde brieven uit het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA).  Ze bieden een boeiende inkijk in Ensors persoonlijkheid en zijn vaak moeizame relatie met de kunstwereld.

James Ensor wordt beschouwd als een belangrijke vernieuwer van moderne kunst in België. Hij staat bekend om zijn eigenzinnige stijl en fantasierijke voorstellingen vol groteske maskers, skeletten en satirische taferelen. Zijn beroemdste schilderij, De intocht van Christus in Brussel (1888), is zowel een kleurrijke maatschappijkritiek als een artistieke provocatie. Wie verder wil kijken naar de mens achter de kunstenaar moet echter een beroep doen op andere bronnen, zoals de vele Franstalige brieven en postkaarten die Ensor schreef.

Herwig Todts, senior curator en verantwoordelijke voor de Ensorverzameling van het KMSKA, bracht een aantal vertalingen van brieven samen. De structuur van de publicatie is helder: de brieven zijn chronologisch geordend en voorzien van beknopte, informatieve inleidingen. De toevoeging van kleurenafbeeldingen van schilderijen, brieven en portretten verrijkt het boek visueel en inhoudelijk, waardoor Ensors wereld tastbaar wordt voor de lezer. Hoewel het een waardevolle aanvulling is voor kenners van zijn werk, is het minder geschikt als eerste kennismaking met de kunstenaar.

Kritiek op critici

Heel wat van de pennenvruchten zijn gericht aan familie (zoals zijn zus in Engeland) of vrienden. Of ze behandelen zakelijke en praktische aspecten die verband houden met tentoonstellingen en publicaties. Uit die brieven komen enkele thema’s naar voren. Zo klaagt Ensor herhaaldelijk over het gebrek aan erkenning van kunstcritici voor de pioniersrol die hij in de geschiedenis van de avant-garde in België heeft gespeeld. In 1905 klinkt het als volgt: “Het moet gezegd en is niet te ontkennen: de omstandigheden en het milieu hier zijn zeer ongunstig en de kritiek zeer vijandig. De Belgische schilders hebben veel aan mij te danken!”. In een brief uit 1908 schrijft Ensor: “Ik (…) schep er plezier in kritiek te leveren zonder de schilderijen te zien, dat is overigens de gebruikelijke manier waarop onze kunstcritici te werk gaan. Ze kunnen kijken naar wat ze willen, naar goede of slechte schilderijen, ze begrijpen er geen snars van.” Op 15 januari 1912 spuwt hij in een brief zijn gal uit: “(…) dertig jaar afgekraakt worden laat zijn sporen na en gemene zwartmakerij maakte altijd al een diepe indruk op mij.” Nog voor de Eerste Wereldoorlog zal Ensor echter wel onder een groep jonge kunstenaars zoals Ferdinand Schirren en Rik Wouters erkenning genieten. Wouters boetseerde zelfs een portret van Ensor en werd door hem beïnvloed. Ook in Duitsland was de belangstelling voor Ensors vernieuwende gebruik van het masker, en zijn breuk met het realisme verrassend groot. Een aantal brieven is gericht aan Duitse vrienden zoals de kunstenaar Erich Heckel die in 1930 een portret van Ensor maakte.

Progressief

Daarnaast blijkt Ensor verrassend vooruitstrevend. Hij uit scherpe kritiek op de stedenbouwkundige ontwikkelingen in Oostende en hekelt de zielloze modernisering van de kustlijn: “De dijk biedt geen enkele opbeurende doorkijk; overal plompheid, afgrijselijkheid, eentonigheid.” Hij verdedigt openlijk de homoseksuele Franstalige Antwerpse schrijver Georges Eekhoud die zich voor het hof van assisen moest verantwoorden voor een aanklacht van zedenschennis. Ensor verzette zich fel tegen dierproeven. Na de Eerste Wereldoorlog werd hij een zeer actief lid van de vereniging voor dierenbescherming La Croix Bleue.

Ensor in briefvorm biedt een intieme blik op een kunstenaar die zich niet in een hokje liet duwen. De chronologisch geordende brieven, aangevuld met inleidende duiding en illustraties, maken dit boek tot een waardevolle aanvulling voor kenners van zijn werk.

Kris Muylle