Negentien Negentien – Aline Sax  

Intense roman over de Eerste Wereldoorlog

De Vlaamse schrijfster Aline Sax (1984) is van jongs af gefascineerd door het verleden. Dat verklaart ook dat ze in 2002 geschiedenis is gaan studeren aan de Universiteit Antwerpen. In 2012 rondde ze deze studie af met een onderzoek naar de motivatie en het wereldbeeld van Vlaamse collaborateurs tijdens de Tweede Wereldoorlog, wat resulteerde in de publicatie Voor Vlaanderen, volk en Führer. In aansluiting daarop verbaast het niet dat ze voor haar boeken vaak kiest voor een historisch onderwerp.

Jeugdboeken

De boeken die Aline Sax tot nu toe heeft geschreven, zijn gericht op een jong lezerspubliek. Stuk voor stuk zijn de boeken echter ook interessant voor volwassen lezers. Dat geldt bijvoorbeeld voor het Young Adult boek Wat ons nog rest (2023), dat in Berlijn in april 1945 speelt. De oorlog is bijna voorbij, de Russen naderen de stad, alle hoop lijkt verloren. In die benarde omstandigheden probeert een zeventienjarig meisje in een kelder te overleven, samen met haar moeder, broertje en buren. Het aangrijpende boek werd meerdere malen bekroond, onder meer met de prestigieuze Boon 2025 voor kinder- en jeugdliteratuur. De jury schreef: ‘Aline Sax geeft een indringende impressie van Berlijn in de schemering van de Tweede Wereldoorlog, bekeken vanuit het perspectief van de verliezers: dat hebben we in de jeugdliteratuur nog niet vaak gezien. (…) Een roman waarin wreedheid niet uit de weg wordt gegaan, maar waarin veerkracht en een authentieke stem de boventoon voeren.’

Eerste Wereldoorlog

Behalve over de Tweede Wereldoorlog schrijft Aline Sax over de Eerste Wereldoorlog. In 2013 verscheen de novelle Het meisje en de soldaat, over de vriendschap tussen een blind meisje en een Afrikaanse frontsoldaat. En nu is er Negentien Negentien, dat aangekondigd is als een roman voor volwassenen, maar dat wellicht ook zijn weg zal vinden naar jongeren die geïnteresseerd zijn in de periode 1914-1918 en de nasleep daarvan.

Motto

‘Dulce et decorum est pro patria mori.’ Zo luidt het motto voor in het boek. Het zijn woorden van de Romeinse dichter Horatius, waarvan de betekenis luidt: ‘het is zoet en eervol om voor het vaderland te sterven’. De Britse dichter Wilfred Owen (1893-1918) was het hier duidelijk niet mee eens. In zijn in 1917 geschreven gedicht ‘Dulce et decorum est’, over een soldaat die bij een gifgasaanval een gruwelijke dood sterft, spreekt hij zelfs van een oude leugen (the old Lie) om voor het vaderland te sterven. Waar Horatius het heldendom benoemt, benadrukt Owen juist het lijden in en door de oorlog. Het is deze tegenstelling die een belangrijk thema vormt in Negentien Negentien.

De roman speelt in augustus 1919. Hoofdpersoon is de Engelse soldaat Henry Bennett, die met een verbrijzelde enkel is teruggekeerd uit de Eerste Wereldoorlog. Door zijn ervaringen is hij van alles en iedereen vervreemd, van zijn vriendin Sarah, zijn ouders, zijn werk bij een steenhouwerij en van de academie waar hij een beeldhouwopleiding volgde. ‘Het was alsof het leven een jas was die niet de mijne was.’ Daarbij voelt hij zich schuldig dat hij nog leeft en heeft hij nachtmerries en hallucinaties. Doelloos gaan de dagen voorbij en uiteindelijk besluit hij terug te gaan naar de frontstreek, naar Ieper waar hij gevochten heeft. In het hotel waar hij logeert, ontmoet hij verschillende andere gasten. Zo is er Julia Cartwright, die het graf van haar man wil zoeken. Aan haar bekent hij het doel van zijn komst: ‘Boetedoening’. Een bekentenis waarvan de draagwijdte pas veel later duidelijk wordt.

Herinneringen

Tijdens zijn verblijf in Ieper bezoekt Henry plaatsen waar hij in de oorlog is geweest, waaronder Passchendaele, waar hij heeft gevochten en gewond is geraakt. En de verbandpost Essex Farm, de plek waar hij heen is gebracht toen hij gewond was. In alle hevigheid komen tijdens die bezoeken de herinneringen aan de oorlog boven, vanaf het moment dat hij dienst had genomen. Hij was achttien toen hij zich in 1915 op aandringen van zijn vriendin Sarah bij het leger had aangemeld om te gaan vechten tegen de Duitsers. Dat besluit had hij niet van harte genomen. Hij was liever blijven tekenen en beeldhouwen. De belofte van Sarah dat ze na de oorlog zouden trouwen had hem over de streep getrokken. Vervolgens had hij zijn opleiding afgebroken en zijn baan bij de steenhouwerij opgezegd. Na het trainingskamp had hij zich in juli 1916 bij het Britse leger in het Belgische Ieper gevoegd. Al gauw was hem duidelijk wat de oorlog inhield, angst, verderf, regen, karig voedsel, slaapgebrek, glibberige loopgraven, verlies van maten, en vooral modder. Zuigende modder.

Vriendschap

Met name de eerste periode had hij zich heel eenzaam gevoeld, ontheemd. Het was dankzij zijn legermaat Archie Mason, dat hij zich staande hield. In alles was Archie voor hem een steun en toeverlaat. Hun contact was uitgegroeid tot een diepe, intieme vriendschap. Samen zouden ze hier doorkomen, ze zouden altijd op elkaar kunnen rekenen. Een onverwoestbare vriendschap, zo leek het. Maar toch ook een uiterst kwetsbare vriendschap.

Wederopbouw

Terug in Ieper ontdekt Henry dat de inwoners bezig zijn de stad weer op te bouwen. Men probeert de grond weer vruchtbaar te maken, te ontdoen van oorlogsresten, daarbij geholpen door voormalige soldaten die zich bezighouden met het opgraven van menselijke resten en de identificatie ervan. Er zijn zelfs winkeltjes, waar toeristen oorlogssouvenirs kunnen kopen. Henry ervaart het eerst als een vorm van schennis. Hij wil dat het vreselijke oorlogsleed zichtbaar blijft. Op zeker moment ontdekt hij echter dat er andere vormen zijn om te herdenken en ook hoe hij daarin met zijn talenten een rol kan hebben.

Vragen

Negentien Negentien is een intense roman. Het verhaal laat rond het personage Henry Bennett veel beklemmende facetten van de Eerste Wereldoorlog zien. Tegelijkertijd roept het boek universele vragen op. Wat kunnen radeloosheid en angst met iemand doen? Wat is heldendom? Wie zijn slachtoffers? Hoe moet je herdenken? Welke betekenis kunnen kunstuitingen daarbij hebben? Het zijn vragen van alle tijden, van alle oorlogen. Dat maakt Negentien Negentien tot een uiterst actueel boek.

Janneke van der Veer

Meer romans