De dubbelzinnigheid van Machiavelli
Als een vos – Erica Benner – Vertaling: Arian Verheij – Athenaeum – Polak & Van Gennep – 431 blz.
NiccolÒ Machiavelli is voor velen geen onbekende. In de periode 1513-1515 schreef hij zijn bekendste werk Il principe (vertaald als De vorst of De heerser). Het boek bevat een aantal adviezen aan vorsten over hoe ze hun staat moeten besturen. De politieke filosofie van Machiavelli wordt dikwijls samengevat als ‘het doel heiligt de middelen’. Het boek van Erica Benner toont duidelijk aan dat de ideeën van Machiavelli toch complexer en genuanceerder zijn dan wat uit deze ene slagzin blijkt.
Machiavelli was iemand die zeer goed observeerde en bovendien vertrouwd was met de geschriften van een aantal klassieke Romeinse auteurs zoals Titus Livius. In zijn werken trekt hij dan ook dikwijls parallellen met episoden, gebeurtenissen en personen uit de Romeinse geschiedenis. Machiavelli leefde bovendien zelf in een ongemeen boeiende tijd.
De Florentijnse republiek werd geleid door de Medici-familie. Maar toch maakte Machiavelli het zelf mee dat de dominicaan Girolamo Savonarola erin slaagde de feitelijk heerser te worden over Florence. Het waren niet enkel interne perikelen die Florence parten speelden. De stad maakte onderdeel uit van een bonte lappendeken van Italiaanse stadstaatjes die elkaar het leven zuur maakten. Bovendien bemoeiden zowel de Franse koningen als de pausen zich ook af en toe met de gang van zaken.
In Florence zal Machiavelli zich, als telg van een oud Florentijns geslacht van landeigenaars, langzaam opwerken in de ambtenarij. Uiteindelijk bekleedt hij de functie van secretaris van de Tweede Kanselarij van Florence en wordt mee uitgestuurd op diplomatieke missies. Hij beschrijft deze in uitgebreide rapporten. Benner maakt hier dankbaar gebruik van waardoor je een zeer goede kijk krijgt op de diplomatie van die tijd. Ook verwerf je als lezer inzicht in de zeer complexe politieke situatie die voortdurend in beweging was. Verraad, wantrouwen en complotten waren dagelijks aan de orde. De situatie werd nog extra bemoeilijkt omdat Florence geen eigen leger had. De stadstaat deed beroep op een huurlingenleger. Dit was voor Machiavelli een doorn in het oog. Hij voegt zelf de daad bij het woord en richt een leger van boeren op. In 1509 verovert hij hier mee Pisa. Machiavelli valt echter in ongenade, wordt gemarteld en verbannen en krijgt zo de tijd om onder meer zijn werk Il Principe te schrijven. Het boek zal evenwel pas na zijn dood worden uitgegeven. Zo mislukte Machiavelli in zijn opzet om weer in de gunst te komen van de Medici’s.
Il principe staat vol met lofbetuigingen aan het adres van grote leiders. Vaak wordt gesteld dat Machiavelli vooral de wrede pausenzoon Cesare Borgia voor ogen had. Maar Benner stelt dat het boek ironisch moet worden opgevat en dat Machiavelli’s geschriften buitengewoon dubbelzinnig zijn. Hij draagt meerdere maskers en spreekt met verschillende stemmen. De auteur wijst erop dat Machiavelli in zijn tijd vooral bekendheid genoot als toneelschrijver. Hij wist dus heel goed hoe hij zijn publiek moest bespelen. Erica Benner schrijft dat ze bij elke cynische en ‘typisch machiavellistische’ uitspraak, twee of drie passages kan vinden die ermee in tegenspraak zijn. ‘De cynische uitspraken klinken duidelijk, en lekker onconventioneel. Maar de argumenten die Machiavelli ervoor aandraagt zijn voor onlogisch en gewoon zwak. (…) De redenen die hij aanvoert voor zijn – in onze ogen – onmachiavellistische beweringen zijn veel sterker. Ken je grenzen. Probeer niet elke slag te winnen. Bejegen anderen met respect, dan zullen ze blijvend jouw kant kiezen. Handel rechtvaardig tegenover vrienden en vijanden. Houd de rechtsstraat in ere.’ Voor Machiavelli was Cesare Borgia een voorbeeld van een ondermaats heerser die het moest hebben van zijn fortuin, familierelaties en geweld. Het type heerser dat misschien snel aan de macht komt maar het niet lang uitzingt.
Erica Benner heeft met Als een vos een zeer kleurrijke en levendige biografie geschreven. In de tekst heeft ze een aantal fictieve dialogen opgenomen om Machiavelli levensecht neer te zetten waarbij ze telkens zeer goed haar bronnen vermeldt. Machiavelli wordt in haar boek als een sympathiek man opgevoerd waarbij Benner hem telkens met zijn voornaam NiccolÒ benoemt. Achterin vinden we nog een paar kaartjes van Italië en Florence, een uitgebreide notenlijst, een bibliografie en een index.
Een aanrader voor wie zich volledig wil onderdompelen in de fascinerende maar woelige tijd van Florence rond 1500 met een man als Machiavelli die vanuit de praktijk beschreef hoe de machthebbers de macht grepen en probeerden te consolideren.
Kris Muylle
