Geen boek voor zwart-wit denkers
Verraad – Roel van Duijn – Uitgeverij Aspekt – 236 blz.
Roel van Duijn beoogt met dit boek zijn ex-schoonmoeder Leen Reef te rehabiliteren. Haar echtgenoot Herman werd in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers gearresteerd, na het plaatsen van een zelfgemaakte bom op het spoor bij Hengelo. Hij belandde eerst in Kamp Amersfoort, daarna bij het Philips-Kommando in Vught. Eenvoudige manieren om Herman vrij te krijgen waren er niet. Bij gebrek aan betere alternatieven legde Leen, als jonge vrouw, het aan met een invloedrijke SD-er, Konrad Hofmann, om Herman vrij te krijgen. Dat is uiteindelijk gelukt! Ze had echter niet ingecalculeerd dat er een serieuze verhouding zou kunnen ontstaan.
Roel van Duijn heeft zich, als nabije betrokkene, uitputtend in deze uitzonderlijke familiegeschiedenis verdiept. Herman’s positie was na de oorlog vrij helder: hij stond als verzetsstrijder te boek. Maar wat te denken van Leen? Haar verhaal kon niet voluit verteld worden. Valt haar rol nog op juiste waarde te wegen, zoveel jaren na dato? De auteur is deze uitdaging aangegaan, zijn minutieuze reconstructie is overtuigend.
Leen heeft haar acties volledig op eigen kompas moeten uitvoeren, onvoorbereid op de consequenties. Zo bleek Konrad niet de typische engerd te zijn, zoals je je dat bij een SD-er voorstelt. Het was zeker een risicovolle onderneming, denk alleen al aan het dreigende stigma ‘moffenhoer’.
Dit is niet een boek voor zwart-wit denkers. Goed of fout blijkt eens te meer rijk geschakeerd te zijn. Goed, want Leen had een hoger doel voor ogen. Fout, want een verhouding met een SD-er. Goed, want Konrad heeft zich uiteindelijk met succes ingespannen om Herman’s vrijlating te bewerkstelligen. Fout, want wel bij de SD. Het lijkt er verder op dat Herman het bijzondere verhaal achter zijn vrijlating geen plek heeft kunnen geven. Wie zou het trekken? Je vrouw heeft zelfstandig geakteerd – tegen het rollenpatroon van die tijd in – en ze heeft je vrijgekregen, terwijl jij niets aan je eigen miserabele situatie kon verbeteren. Onderweg heeft ze een serieuze verhouding met de zo verfoeide vijand gekregen. Met het verstand kom je er nog wel uit, maar emotioneel?
Ik heb mij afgevraagd of er tussen Leen en Konrad een stilzwijgend of uitgesproken contract heeft bestaan. Had Konrad wellicht al eerder zijn invloed kunnen aanwenden, of heeft hij dat pas gedaan toen hij door Leen onder druk werd gezet? De beschrijving wekt de indruk dat Leen heel duidelijk een ‘voor wat hoort wat’ houding heeft aangenomen. Het lijkt er niet op dat Leen en Konrad elkaar voor de gek hebben gehouden, maar elkaar van lieverlee eerlijk en als mens benaderd hebben. Dat alles echter wel in een volstrekt ongelijkwaardige relatie, die doet denken aan een dokter die het aanlegt met een van hem afhankelijke patiënt. In alle opzichten dus een familiegeschiedenis met vele facetten!
De hamvraag die na het lezen van Verraad overblijft is: wat nu als het Leen nÃet gelukt was om Herman vrij te krijgen? Het kwartje had zomaar de andere kant op kunnen rollen. Daarom beschouw ik Leen’s pogingen op zichzelf als het echte verzetswerk, zij het in een niet-alledaagse betekenis. Maar, zonder het resultaat zou waarschijnlijk niemand oog voor haar intenties hebben gehad – en was dit bijzondere boek niet geschreven.
Peter Gelpke
