Het einde van de wereld zoals wij die kennen

Apocalypsofie – Lisa Doeland – Ten Have – 174 blz.

Apocalypsofie is een boek over de gevaarlijke fantasieën die wij er volgens filosofe Lisa Doeland (1982) op nahouden om onszelf te beschermen tegen de pijnlijke waarheid dat de wereld zoals wij die kennen allang voorbij is. Met die ‘gevaarlijke fantasieën’ doelt ze dan bijvoorbeeld op recycling, ‘groene groei’ en andere ideeën die veel mensen tegenwoordig als milieuvriendelijk en progressief omarmen, maar die de plank toch pijnlijk misslaan.

Neem bijvoorbeeld de ‘groene droom’ van energie uit zon en wind: klimaatneutrale en milieuvriendelijke energie waarmee wij in elektrische auto’s kunnen rijden, batterijen en accu’s opladen, onze daken bedekken met zonnepanelen. Maar waarmee grote bedrijven wel ongekende winsten maken, en waarvoor ook heel veel zeldzame metalen zoals lithium en nikkel nodig zijn. Dat groene energie een droom is, een ‘wreed optimistische droom’

‘wordt nergens pijnlijker duidelijk dan in grootse projecten rond het delven van metalen en mineralen ten behoeve van de energietransitie naar een duurzame nieuwe wereld, waar helaas wel ecosystemen voor moeten wijken en de gezondheid van de plaatselijke bevolking voor moet worden opgeofferd.’

Als voorbeeld geeft Doeland de nikkelindustrie op Sulawesi, Indonesië.  Daar is inmiddels 500.000 hectare bos gekapt om de plaatselijke nikkelreserves te kunnen aanboren. De visgronden zijn verdwenen omdat de nikkelfabriek vervuild koelwater dumpt. En om de nikkel uit de grond te krijgen is er een steenkoolfabiek gebouwd waardoor veel omwonenden op Sulawesi kampen met luchtweginfecties.

Het argument, zegt Doeland, is steeds dat er in zulke gevallen een afweging gemaakt moet worden tussen voor- en nadelen op de lange termijn, en dat de voordelen van de duurzame transitie uiteindelijk zullen opwegen tegen de schade nu. De plaatselijke bewoners – op Sulawesi en op talloze andere plekken op de wereld – kopen hier echter niets voor, en wat de toekomstige generaties vooral erven is een uitgeputte, opgewarmde aarde bezaaid met verlaten mijnen en bergen e-waste. De zeldzame metalen zijn nog niet gedolven en in elektronische apparaten verwerkt, of het apparaat is alweer hopeloos verouderd en aan de groeiende berg e-waste toegevoegd.

Apocalypsofie is een erudiet boek met een provocatieve boodschap, en om die boodschap kracht bij te zetten doet Doeland een beroep op een lange rij filosofen, psychoanalytici, feministische en antikoloniale theoretici. Het resultaat is dat je voortdurend op het puntje van je stoel zit, dat je niet alleen politiek maar ook intellectueel en filosofisch wordt uitgedaagd. Apocalypsofie gaat namelijk over niets minder dan, inderdaad, de apocalyps. Doorgaans wordt die opgevat als ‘het einde van de wereld’, maar Doeland kiest voor de oorspronkelijke betekenis van het woord. Apocalyps betekent dan ‘onthulling’, en wat onthuld wordt is de aanstaande massa-uitsterving. Een uitsterven dat echter, ondanks de acties van Extinction Rebellion, in werkelijkheid allang gaande is.

‘We leven al in de de apocalyps. De openbaring ook dat de apocalyps niet is wat ons te wachten staat, maar dat die allang heeft plaatsgevonden en dat het probleem is dat het zo verdergaat. Wat er zo verdergaat? Kapitalisme. En het schijnt dus makkelijker te zijn om ons het einde van de wereld voor te stellen dan het einde van het kapitalisme.’

Dat kapitalisme met zijn illusies van recycling, groene groei en een circulaire economie is namelijk de meest omvattende vorm van ‘wreed optimisme’. Het dwingt ons, zoals zoveel andere illusies, vast te houden aan iets – een mens, een ideaal, een manier van leven – waarvan we weten dat het ofwel onmogelijk is, niets meer dan een fantasie, ofwel helemaal niet goed voor ons is.

Het enige wat we nog kunnen, zegt Doeland, is rouwen.  En dan rouwen niet zozeer om het verlies van onze wereld, maar om dat wat verloren gaat zolang we proberen dat verlies te voorkomen. ‘We moeten rouwen om de mensen en niet-mensen die elders worden opgeofferd om de Groene droom in stand te houden.’

Is er dan helemaal geen handelingsperspectief? Dat klimaatverandering en milieuvernietiging nog zijn tegen te houden is een illusie, en een ‘Europese Green Deal’ die blijft uitgaan van economische groei, is opnieuw een vorm van ‘wreed optimisme’. Het enige wat rest is de schade zo beperkt mogelijk houden, en daarbij hoort zeker niet het delven van zeldzame metalen voor onze zogenaamd duurzame energie transitie: another end of the world is possible!

Ik ken weinig boeken die zo somber stemmen, maar die tegelijkertijd de spijker zo op de kop slaan. Apocalypsofie dwingt ons om op een radicaal andere manier na te denken over de wereld en over de toekomst. Denken zonder vals optimisme, zonder ‘gevaarlijke fantasieën’ waarmee we in het Westen doorleven en doorgroeien alsof er niet echt iets aan de hand is. Het einde van de wereld zoals wij die kennen wordt steeds meer realiteit, en Apocalypsofie helpt ons om die nieuwe realiteit beter te begrijpen. Boek bestellen!

Hein-Anton van der Heijden