Onderaardse geheimen ontsluierd

Op reis door de aarde – Robert Verhoogt – Walburg Pers – 352 blz.

In de negentiende eeuw leerde de mensheid de wereld onder zijn voeten kennen. Een fascinerende wereld opende zich die rijkdommen verschafte, inzicht bijbracht over de evolutie van het leven en de aarde zelf, de creativiteit van kunstenaars bevorderde en plaats bood aan allerlei infrastructuur die de levenskwaliteit verbeterde. Robert Verhoogt schreef er een fascinerend cultuurhistorisch boek over.

De achttiende en negentiende eeuw vormen natuurlijk een zeer boeiende periode. Het theologische wereldbeeld kreeg de genadeslag, maar dit ging niet zonder slag of stoot.

Krampachtig probeerden de kerk en gelovige wetenschappers om te gaan met de stroom van nieuwe wetenschappelijke gegevens en inzichten. De aarde was na de Schepping en de Zondvloed in wezen voltooid. Het uitsterven van diersoorten stond haaks op het ‘volmaakte’ karakter van de wereld. Theologisch geïnspireerde geleerden trachtten discussies over evolutie en revolutie in te passen in het geloof. Dieren stierven niet uit maar veranderden in de loop van de tijd in moderne vormen zoals de mammoet en de olifant. Toen de Zwitserse arts Johann Jakob Scheuchzer (1672 – 1733) in het Duitse Oeningen een oud, mensachtig skelet vond, werd het de Zondvloedmens genoemd. Het idee van revolutionaire omwentelingen in de geschiedenis zoals gesteld door de Franse geleerde Georges Cuvier paste ook in het zondvloedverhaal. In het hoofdstuk over de rol van fossielen in de creatie van een nieuw wereldbeeld legt Verhoogt de hoofdrol in handen van een vrouw. Mary Anning (1799 – 1847). Aan de Engelse zuidkust verzamelde ze tal van fossielen die ze vervolgens verkocht. Door haar ervaring was Anning in staat om talloze fossielen te vinden en te reconstrueren. Haar kennis stelde ze ter beschikking van de universiteiten en genootschappen waarvan ze zelf als (ongeschoolde) vrouw werd uitgesloten.

Als Lissabon in 1775 getroffen wordt door een zware aardbeving en tsunami zien veel geestelijken dit als een straf van God voor zondig gedrag. Voltaire laat zijn Candide de aardbeving meemaken. De wereld is na deze natuurramp niet meer dezelfde. Waar is de goedheid van God? Voltaire is vooral geïnteresseerd in de slachtoffers en de morele implicaties. Lissabon wordt voor veel verlichte tijdsgenoten zoals Rousseau, Goethe en Kant een aanleiding om zich te buigen over de aarde en haar geschiedenis. De zware aardbeving van San Francisco in 1906 illustreerde verder hoezeer geologische processen in mondiaal perspectief moeten worden begrepen. De Duitser Alfred Wegener werkte zijn theorie van de plaattektoniek uit. De beving van San Francisco kon worden begrepen door het schuren van twee aardplaten rond de San Andreasbreuk.

De aarde was ook een bron van rijkdom. Steenkool vormde de motor tot de industriële revolutie en tal van andere aardschatten bleken onmisbaar voor de vooruitgang. Vincent van Gogh daalde in de Borinage af in de mijnen. In het donker ervaarde hij het religieuze licht. Het vervoer van mensen, grondstoffen en producten werd bevorderd door de aanleg van tunnels door de aarde. De aanleg van grote rioleringen in Londen en Parijs leidde tot een enorme verbetering van de sanitaire omstandigheden. Uitbraken van cholera werden zo in bedwang gehouden.

De ontdekkingen over de aarde prikkelden de verbeeldingen van schrijvers. De Franse schrijver Jules Verne laat in zijn Voyage au centre de la terre wetenschappers afdalen in een IJslandse vulkaan waar ze allerlei avonturen beleven met o.m. prehistorische dieren en mensen.

Kunsthistoricus Robert Verhoogt slaagt erin op een boeiende manier verschillende aspecten te koppelen die verband houden met de aarde. Het boek is prachtig geïllustreerd met tal van kleurenafbeeldingen. In zijn teksten last hij talloze citaten in van toenmalige wetenschappers en schrijvers. Regelmatig maakt hij een overstapje naar Nederland om te zien hoe daar in die tijd over bepaalde gebeurtenissen werd gedacht of geschreven in de pers. Het boek is voorzien van een uitgebreid notenapparaat en bevat een uitgebreide bibliografie en index. De auteur publiceerde in 2013 een cultuurhistorisch boek over de negentiende eeuw maar dan vanuit het perspectief van een luchtballon.

Tot slot wijst de auteur er nog op dat er een nieuwe fase in de geologische geschiedenis van de aarde is aangebroken: het Antropoceen. Het gebruik van fossiele brandstoffen heeft in een korte periode een wijziging in de ecologie en de energiehuishouding van de aarde veroorzaakt. Waar tot voor een paar eeuwen een Opperwezen als ‘bestuurder’ van de aarde werd beschouwd, is het nu de mens die in een nooit gezien tempo een enorme invloed uitoefent op de aarde en het leven. Op reis door de aarde is een boek dat lezers met een cultuurhistorische en wetenschappelijke interesse sterk zal boeien.

Kris Muylle

Hier kunt u het boek bestellen