Van nu en later

De onvolmaakten – Ewout Kieft – De Bezige Bij – 336 blz.

Binnen de toekomstroman onderscheiden we de utopische en de dystopische roman. In ons taalgebeid is de utopische roman een zeldzaamheid. Een van de weinigen is Een huwelijk in het jaar 2020 (1923) van Maurits Wagenvoort, waarin socialistische idealen zijn verwezenlijkt en racisme is verdwenen. Het werd dit jaar in de reeks LJ Veen Klassiek opnieuw uitgegeven. In het Engelse taalgebied komen er meer voor, zoals Utopia  van Thomas Moore en in de vorige eeuw o.a. Island van Aldous Huxley en The World Inside van Robert Silverberg. Zij probeerden een ideale wereld te schetsen. De dystopie is daaraan volledig tegengesteld: hier zou geen mens willen leven. In het Nederlands komt de dystopie niet vaak voor. Voorbeelden zijn o.a. Het reservaat van Ward Ruyslinck en  Volt  van Roderik Six. Wereldberoemd in het Engelse taalgebied zijn Brave New World van Aldous Huxley en Fahrenheit 451 van Ray Bradbury.

In deze roman van Kieft worden we ook naar de toekomst verplaatst, maar niet naar een sterk uiterlijk veranderde wereld, waarin de mens op weg is naar de sterren en zo meer. Nee, de nieuwe technologie staat in dienst van het welzijn van de mens. Tenminste, dat willen de (verder niet nader omschreven) gezaghebbers, het ‘Conglomeraat’, de burgers doen geloven. Kunstmatige intelligentie in dienst van de begeleiding van elk individu staat als hoogste goed in het vaandel. Deze technische verworvenheid wordt ‘Gena’ genoemd (wat het dichts bij het begrip ‘personal coach’ komt) en wordt door Kieft bijna als persoon opgevoerd, getuige het feit dat deze Gena de verteller van het verhaal is.

Gena moet ervoor zorgen dat de mens in als zijn handelingen naar het optimale van zijn/haar persoonlijke mogelijkheden presteert. Gena adviseert, dwingt niet, maar manipuleert wel degelijk. Gena zorgt ook voor allerlei contacten: met een soort internet, maar ook persoonlijke. Overall gezegd, bewaakt Gena de lichamelijke en geestelijke toestand van de gebruiker. De vertellende Gena behoort toe aan de protagonist Casimir Zeban (kortweg steeds Cas genoemd. Cas is een zeer gemiddelde en erg eenzame jongen. Hij maakt (te) veel gebruik van ‘Yitu’ een geperfectioneerde virtuele wereld, waarin contacten kunnen worden gelegd en avonturen beleefd, zoals het virtueel deelnemen aan de slag in de Ardennen tijden de Tweede Wereldoorlog, waarin hij optreedt als een soort superheld die kan vliegen. Gena waarschuwt voor een te intensief gebruik ervan.

Nee, we lezen niet van allerlei vernieuwingen op transportgebied, zoals zelfbesturende auto, vliegende taxi’s en andere verworvenheden in science fiction boeken. Wel verzorgt opnieuw de genoemde Gena voor allerlei zaken als ‘We-Ride’ waardoor Cas zich per fiets op de “fietssnelweg” naar zijn bezigheden kan verplaatsen. Die fiets is overigens wel zelfbesturend en tempobepalend. Daarnaast worden contacten met personen verzorgd door de applicatie “We-Connect”. Cas houdt zich bezig met het organiseren van festivals voor de bevolking die door de automatisering over zeeën van vrije tijd beschikt. Hij doet dat samen met zijn vriend Timo en diens vriendin Nora. Zelf heeft hij ook een ‘vriendin’, Lies. Hij schrijft zelf een dagboek voor haar, waaruit Kieft herhaaldelijk citeert. Maar Gena zal spijt krijgen van deze koppeling. “Hij en Lies hadden nooit met elkaar in contact moeten komen”, zegt Gena. Dit is een waarschuwing van de auteur voor de bedreigingen die nog moeten komen.

In de stadsvallei Moray (een komvormige ingraving waardoor een soort plein is ontstaan) heeft Cas een ontmoeting met een magere man in driedelig zwart. “Zijn gezicht was grauw en uitgemergeld, zijn schilferige huid hing geplooid rond zijn voorhoofd en zijn jukbeenderen.”

Ook heeft de man gaten waar tanden hebben gezeten. Het is de eerste ontmoeting van Cas met een “Onvolmaakte”! Gena wordt over deze ontmoeting uitgebreid door de ‘instanties’ ondervraagd.

De gebeurtenissen nemen nu een totaal andere vlucht dan de lezer misschien had verwacht, daarom zou verder ingaan op de plot zeker als een spoiler werken. Wat zijn precies de Onvolmaakten en welke invloed zal deze groep hebben op Cas en zelfs de gehele maatschappij? Dat intrigerende verhaal moet u beslist zelf gaan lezen. Pas dan zal het duidelijk worden of we met een utopie of dystopie te maken hebben.

Het is duidelijk dat Kieft de vraag aan de orde stelt hoe de mens met kunstmatige intelligentie zal omgaan. Zal één van de twee gaan overheersen of wordt het een geslaagd samengaan?

In veel toekomstromans wordt de huidige maatschappij doorgetrokken naar later en behelst het verhaal voornamelijk kritiek op het heden. Ook in dit werk van Kieft treffen we dat aan, voornamelijk door uitlatingen van Gena, die niet bang is voor een vleugje ironie en zelfs sarcasme. Volledig tegengesteld daaraan is de ‘gemeende’ zorg om het welzijn van Cas – en van de overige Gena’s voor de bijbehorende bevolking. Daar weer aan tegengesteld is het verlies van persoonlijke vrijheid. Een bekend dilemma is (ook nu) het feit dat vrijheden van afzonderlijke personen in strijd kan zijn met de belangen van anderen. Kieft gaat deze filosofische discussie zeker niet uit de weg.

Tot een echte ‘oplossing’ komt Kieft niet. Misschien is het wel onoplosbaar. Tekenend is wat Cas tegen Gena zegt aan het einde van zijn avonturen: “Ik weet niet meer wat ik moet geloven.” Gena: “Vertrouw je je eigen geheugen niet?’ Cas: Jawel, maar dat van jou… Van jou weet ik het niet. Als jij iets laat zien. Of het echt gebeurd is, of niet.”

Kieft heeft een fascinerend, filosofisch boek geschreven. Dat hij daarbij kiest voor een genre dat door de literatuur nogal argwanend wordt bekeken, is ten zeerste te prijzen. 

Kees de Kievid