Wat het betekent een mens te zijn
Het Amerika van de ziel – Karl Ove Knausgård – Vertaling Marin Mars – De Geus – 372 blz.
De Noorse auteur Karl Ove Knausgård is beroemd geworden door zijn opus magnum Mijn Strijd, zes delen waarin hij zichzelf en zijn omgeving genadeloos de maat neemt en al zijn zielenroerselen voor de lezer blootlegt. Zijn verzameling essays uit de periode 1996 – 2013, zijn vorig jaar verschenen onder de titel Het Amerika van de ziel. De achttien lange en korte stukken in deze bundel gaan over erg uiteenlopende zaken als fotografie, Anders Breivik, Knut Hamsun, Dante en ook over zoiets alledaags als poepen. Knausgård merkt over dit laatste het volgende op:
“Poepen is een van de weinige menselijke activiteiten, zo niet de enige, waarvan je je niet kunt voorstellen die samen met anderen te doen. Alleen poepen is zogezegd het laatste bastion van het individu, zijn intiemste grens”.
De meeste essays behandelen het spanningsveld dat bestaat, althans zo voelt de auteur het, tussen het authentieke, het eigene, het onontdekte gebied van zijn ziel en het sociale: de gebruiken en conventies die gelden in het maatschappelijk leven. De titel van de bundel verwijst naar de vrijheid van je eigen diepste gevoelens. Dat is het ‘Amerika van de ziel’ als metafoor voor de schrijver die als een pionier zijn diepste gevoelens tracht te verwoorden. Dat is volgens Knausgård de enige manier “waarop de literatuur het leven kan bereiken”.
De interessantste essays in deze bundel vind ik die waarin de auteur schrijft over Breivik, Hamsun en de “Literatuur en het kwaad”. Knausgård beschouwt, redeneert, analyseert, polemiseert, verklaart én betrekt zichzelf in zijn betoog. Bijvoorbeeld in zijn essay over Breivik.
“Breivik, die ik alleen qua karaktertrekken, die van een fanaticus, en op geen enkele andere manier met Hitler wil vergelijken, had ook grootse fantasieën. Dat past bij zijn lage zelfbeeld. Iemand die in zijn eigen ogen niets voorstelt, moet iets worden, dat is zijn enige kans. Ik weet waar ik het over heb, ik ben zelf zo, ik heb talloze avonden liggen dromen over toekomstige grootheid, om ze allemaal, de hele wereld, te laten zien dat ik iemand ben”.
Knausgård is gefascineerd door “onaangepastheid”, vaak in de meest extreme vorm, zoals antisemitisme, racisme en allerlei andere reactionaire opvattingen. In hoeverre heeft een schrijver de vrijheid zich zo te uiten? Knausgård is op dit punt ambivalent, hij veroordeelt de opvattingen van een door hem bewonderde schrijver als Hamsun, vraagt zich af wat we met Céline aan moeten, maar verdedigt tegelijkertijd het recht van het individu zich te uiten zonder consideratie met wie of wat dan ook. Dit heeft mijns inziens alles te maken met zijn eigen persoon, zoals hij over zichzelf opmerkt:
“Zelf ben ik, zoals ik de laatste jaren steeds meer ben gaan inzien, een reactionair in hart en nieren
(als ik het voor het zeggen had, zouden we geen auto’s hebben, geen tv, geen internet, geen gentechnologie, geen bio-industrie, en van globalisering, urbanisering en centralisering zou niemand ooit hebben gehoord ) en dan heeft het iets merkwaardigs dat wat ik denk en voel, wordt afgeschilderd als iets duivels en verschrikkelijks dat verboden zou moeten worden, terwijl dat waar ik niets van moet hebben, zonder enig voorbehoud als iets goeds wordt gebracht”.
Knausgård maakt het de lezer niet gemakkelijk in zijn essays, niet qua stijl en inhoud, maar de moeite wordt beloond. Het Amerika van de ziel biedt de lezer een fascinerende inkijk in de krochten van zijn gemoed. Een Knausgård op zijn best!
Dick Huitema
