Zonder graven geen Holland
De dageraad van Holland. De geschiedenis van het graafschap 1100-1300 – Henk ’t Jong – Omniboek – 395 blz.
Wat we weten over de geschiedenis van Nederland voor de Tachtigjarige oorlog is maar beperkt in vergelijking met die glorieuze periode en later. Henk ’t Jong vindt dat daar maar eens een einde aan moet komen. Al eerde publiceerde zijn collega Kees Nieuwenhuijsen de voorloper van dit boek: Strijd om West-Frisia. De ontstaansgeschiedenis van het graafschap Holland: 900-1100 (2016). Hij vertelt daarin hoe belangrijk die tijd is geweest voor de verwerving, in latere eeuwen, van onafhankelijkheid en dominantie in het gebied. Officieel werd Holland in 1018 een graafschap.
Grofweg gezien kunnen we het Nederland van nu in de beschreven periode terugvoeren op vier vorstendommen: Holland (met Zeeland), Brabant, Gelre en het bisdom Utrecht. De invloed van Holland werd groter, vaak ten koste van de andere. Het is niet verwonderlijk dat dit vaak tot onderlinge strijd heeft geleid. Ik noem als voorbeeld de Loonse Oorlog, die door de auteur uiterst boeiend wordt beschreven in een apart hoofdstuk, tussen die van de gravenlevens in.
De graven hebben zich uitstekend ingezet voor de verbetering van het leefgebied en de handel. In de eeuw voorafgaande aan deze periode is men begonnen aan de ontginning van de woeste veengronden. Dat wordt nu op nog betere manier voortgezet. Hierbij spelen de toen voor het eerst opgerichte waterschappen een grote rol. Inkomsten werden o.a. verworven door tolheffing. De infrastructuur wordt sterk verbeterd en mede daardoor floreert handel en nijverheid. Belangrijke dorpen groeien uit en krijgen van de graven stadsrechten. De dominantie berust nu voornamelijk op economische welvarendheid. Hoe dit allemaal tot stand is gekomen, beschrijft ’t Jong aan de hand van de levens en daden van de negen graven die in deze periode het bewind voerden.
Floris II (de Vette) zorgde voor veel ontginningen in het Rijnland en voerde voor de daar stromende rivieren en riviertakken de tolheffing in. Hij dankt aan de ruime inkomsten zijn bijnaam. Ook verving hij oude houten kerken door gebouwen van steen.
Dirk VI verwierf door zijn huwelijk het graafschap Bentheim. Hij is bekend om de ruzies met zijn broer Floris. De oude houten burcht van Leiden werd door hem in steen uitgebouwd.
Floris III was bij veel twisten betrokken: met de bisschop van Utrecht, de Friezen en ook de Vlamingen. Die hielden hem zelfs twee jaar gevangen. Hij nam onder keizer Fredrik I Barbarossa deel aan de derde kruistocht, die hij niet overleefde.
Dirk VII voerde ook een broedertwist met Willem. Willem wordt gevangengenomen, maar ontsnapt en vlucht naar Otto I van Gelre met wie Dirk VII als beheerder van het bisdom Utrecht in conflict gekomen was, omdat deze het Oversticht (Overijssel en Drenthe) wilde bemachtigen van het bisdom. Dirk VII versloeg Otto bij de Grebbeberg.
Willem I, zoon van Floris III (en kruistochtheld) kwam in conflict van Lodewijk van Loon, de echtgenoot van Ada, de dochter van Dirk VII. Het graafschap werd verdeeld tussen die beiden. Echter langzamerhand herwon Willem heel Holland. Hij is vooral van belang door het aanleggen van dijken, te beschouwen als onofficiële start van waterschappen. Hij verleende veel stadsrechten o.a. aan Dordrecht, Middelburg en Geertruidenberg en (niet geheel zeker) Leiden.
Floris IV vocht o.a. tegen de Drenthen en in Noord-Duitsland. Hij voegde het Land van Altena toe aan het graafschap. Hij bouwde naast het dorp Haga (nu ’s Gravenhage) een hof dat zich bevindt op de plek waar nu het Binnenhof staat.
Willem II heeft door verpanding aan de graaf van Gelre Nijmegen tot Gelderse stad gemaakt.
Hij was ook graaf van Zeeland, onder leen van Vlaanderen. Door de slag bij West-Kapelle werd Zeeland van Vlaanderen afgescheiden. Hij is gekroond tot Rooms-Duits koning.
Floris V, bijgenaamd ‘der keerlen god, is de bekendste van de graven. Wie weet niet dat hij in 1296 door Gerard van Velsen werd vermoord? Hij was een zeer ambitieuze man, die zelfs heeft meegedongen naar de troon van Schotland. Hij is vaak onderwerp in boeken en toneelstukken geweest van o.a. P.C. Hooft en Joost van den Vondel.
Jan I heeft maar kort geleefd. Hij stierf op vijftienjarige leeftijd en werd opgevolgd door Jan van Avesnes, graaf van Henegouwen als Jan II. De familie die bekend staat onder de naam het Hollandse Huis is uitgestorven.
Dat laatste feit zal, naar ik aanneem, de reden geweest zijn dat de auteur hier zijn verhaal beëindigt, want direct daarna hebben er in het graafschap Holland/Zeeland weer interessante verwikkelingen plaatsgevonden. Hopelijk wordt de geschiedenis in een vervolg weer opgepakt. Dan weer graag door Henk ’t Jong, want de manier waarop hij deze periode heeft behandeld. is voor de lezer zeer helder en aansprekend. Van het allergrootste belang is zijn stelregel dat naast de feiten er geen verhalen met onzekere herkomst in het betoog mogen voorkomen. Wat wel mag, en mijns inziens zelf moet, is het bewandelen van alle wegen die tot meer informatie kunnen leiden. De auteur heeft dit gedaan door tussen de doorlopende geschiedenis in een afwijkend lettertype zaken aan de orde te stellen die leiden tot verruiming van het inzicht in deze periode.
Dat de auteur zeer grondig onderzoek heeft gedaan, blijkt uit de uitgebreide literatuuropgave. Hij laat in de noten zien dat zijn conclusies berusten op bronnen, al zijn er over het begin van onze natie niet al te veel te vinden. Hij prijst zich gelukkig dat er tegenwoordig veel belangrijke zaken gedigitaliseerd zijn, waardoor zijn onderzoek korter heeft kunnen duren.
Omniboek heeft werk voorbeeldig uitgegeven (al had ik liever een hardcover gezien) en voorzien van adequate afbeeldingen, gelukkig niet uit onbetrouwbare (negentiende-eeuwse) bronnen maar uitsluitend uit bronnen van de periode zelf. De meeste staan tussen de tekst in zwart-wit, maar er is ook een katern geheel in kleur. Dit onderdeel van de opkomst van ons land is zowel voor historici als voor geïnteresseerde leken eigenlijk een must!
Kees de Kievid
