Nijmegen en de Tweede Wereldoorlog

Nijmegen, collaboratie en verzet – Lennert Savenije – Vantilt – 526 blz.

Een zeer gedetailleerd en lijvig boek over Nijmegen, voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, oorspronkelijk geschreven als proefschrift. Savenije kent Nijmegen uit zijn studietijd aan de Radbout Universiteit en daarna vanuit zijn onderzoek voor dit standaardwerk. Ook heeft hij doorgestudeerd in Parijs. Er was ooit al eens opdracht gegeven aan Professor L.J. Rogier om een studie over dit onderwerp te schrijven. Tot een uitgave is het nooit gekomen. Volgens Savenije omdat zo kort na de bezetting diverse personen genoemd zouden moeten worden die niet geheel ‘zuiver op de graat’ waren geweest, maar toen nog een actieve rol in de stad speelden.

De titel van het boek dekt zeker niet de volledige lading. Savenije beschrijft eigenlijk de gehele stadsgeschiedenis, met de nadruk op de oorlog. Ook over de collaboratie en het verzet natuurlijk, maar op een manier die vernieuwend genoemd mag worden. Hij vermijdt zorgvuldig in hokjes van zwart of wit (fout of goed) te denken en vindt ook grijs niet passend. Daarom spreekt hij liever over de veelkleurigheid van de bezettingsgeschiedenis.

In de inleiding gaat hij nauwkeurig op de betekenis van de termen collaboratie en verzet in en concludeert dat beiden zodanig met elkaar te maken hebben dat ze niet afzonderlijk in de resultaten van het onderzoek thuis horen. Kort gezegd: meer collaboratie lokt meer verzet uit! Ook verderop in het boek laat hij dit telkens zien. Er zijn gradaties en verscheidene manieren om in verzet te komen of te collaboreren. “Bij het verklaren van collaboratie (is) het dus noodzakelijk op zoek te gaan naar de achterliggende motieven…” Dat geldt ook voor verzet: “Hoe moe(s)t bijvoorbeeld de ondersteunende rol van onderduikhulp buiten georganiseerd verzetsverband worden geïnterpreteerd? Of burgerlijke ongehoorzaamheid in oorlogstijd?” Savenije kan het beter uitleggen dan ik, dus weer in zijn woorden: “Collaboratie en verzet zijn dynamische begrippen. Ze kunnen in theoretische zin het beste worden beschouwd als categorieën van ‘denken en doen’ met een context gebonden betekenis.” Bij de beschrijving van de gebeurtenissen tijdens de bezetting moet er dus rekening gehouden worden met persoonlijke achtergronden en omgevingsfactoren, zowel wat de collaborateurs als en verzetslieden betreft. Het is beslist nodig deze onderzoeksmethode in gedachten te hebben bij alle voorvallen die de auteur in het boek beschrijft.

In de ruim vier jaar durende bezetting van Nijmegen is er veel gebeurd en ook ervoor en erna. Ik licht een aantal belangrijke zaken er uit.
In juni 1936 werd de nieuwe Waalbrug geopend door koningin Wilhelmina, gevolgd door een rijtoer met prinses Juliana door de stad. De auto’s die over de brug reden werden gezegend en de Nijmeegse Vierdaagse van dat jaar ging er natuurlijk overheen. Nijmegen schaart zich in de rij van moderne steden. Tegelijkertijd groeit het rechts-radicalisme met als voorbeeld de gebroeder Bruning. Men moet zich goed realiseren dat Nijmegen op slecht luttele afstand van Duitsland ligt en er sterke banden bestaan met het aan de overkant van de grens gelegen Kleve.
Al in juli 1939 marcheerden Duitsers over de Waalbrug. De Vierdaagse had al lang een grote Duitse inbreng. Om niet tegen teveel schenen te schoppen werd de naam van de groep Hitlerjugend veranderd in Deutsche Reichsjugend
Als in september de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, vindt ook in de Nijmeegse grensstreek de mobilisatie plaats, hoewel er in het begin nog weinig verandering is in het grensverkeer met Kleve. Alleen ’s nachts is er verschil te zien: aan de Nederlandse kant is er verlichting; aan de Duitse kant verduistering!

Dan valt Duitsland op 10 mei het neutrale Nederland en dus ook de Nijmeegse grensstreek binnen. Savenije geeft nauwkeurig verslag van de vier oorlogsdagen, waarna de bezetting een feit is.
In de begintijd van de bezetting is de verzetsdrang het kleinst. Burgemeester Steinweg voert Duitse opdrachten trouw uit. In een proclamatie van eind juni 1940 roept hij op “handelingen en uitingen van anti-Duitse gezindheid achterwege te laten.” De ‘middenpartij’, de Nederlandsche Unie van o.a. Jan de Quay was in die eerste jaren redelijk populair.
Het verzet groeit pas werkelijk als de repressie door de Duitsers, onder tijdsdruk n.a.v. de oorlog aan het oostfront, toeneemt. Intussen hebben de Nijmegenaren weinig verzet geboden tegen de deportaties van de joden. Er zijn ‘slechts’ enkele tientallen onderduikadressen bekend. Savenije wijt dit aan onwetendheid. Hij beweert dat de Nijmeegse bevolking eerder dacht aan tewerkstelling dan aan vernietiging. Pas in 1943 vindt er een aanmerkelijke toename van verzet plaats. Dan immers heeft de bezetter besloten dat alle oud-soldaten als krijgsgevangenen in Duitsland te werk gesteld moeten worden. Nijmegen komt in april ‘massaal’ tot staking, de grootste na de Februaristaking van Amsterdam in 1941. De bezetter reageert furieus. De staking wordt gebroken en er vinden executies plaats.

Vooral schrijnend is het bombardement op Nijmegen in februari 1944. Amerikaanse bommenwerpers waren van hun oorspronkelijk doel teruggeroepen en kozen een alternatief. Dat had het spoorwegemplacement van Nijmegen moeten zijn, maar door verscheidene redenen vielen de bommen per vergissing op het centrum. Er waren veel doden en gewonden en de materiele schade was enorm.
Operatie Market Garden vindt plaats in september van hetzelfde jaar. Britse en Amerikaanse soldaten bevrijdden de stad. De Waalbrug blijft als door een wonder ongeschonden. Jan van Hoof zou de springladingen, door de Duitsers aangebracht, onschadelijk hebben gemaakt. De auteur trekt dit in twijfel (en met hem anderen). Van Hoof is door de Duitsers doodgeschoten en hij kan het niet meer navertellen. Waarschijnlijk was de weigering van Veldmaarschalk Model de brug op te blazen om hem later voor een tegenaanval te kunnen gebruiken oorzaak van het behoud.
De eerste weken van de bevrijding waren niet zo veilig. Er vonden beschietingen plaats en er werd zelf gedacht de inwoners van Nijmegen te evacueren. Dat is niet gebeurd. Na het einde van de oorlog bracht koningin Wilhelmina opnieuw een bezoek aan Nijmegen, samen met haar Nijmeegse privésecretaresse Jeanette Geldens. De wederopbouw werd gesteund door de gemeenten Haarlem, Heemstede en Bloemendaal.

De zetspiegel van dit boek is bijzonder: 2 kolommen per bladzijde! Op foto-illustraties (zwart-wit) heeft de uitgever niet beknibbeld. Na de epiloog ook nog een katern met afbeeldingen in kleur. Noten, bronnen en literatuurverwijzingen zijn ruim voorhanden. Vantilt heeft met deze hardcover een monumentaal boek uitgegeven.

Nijmegenaren, dit werk mag niet in je boekenkast ontbreken. Verder sterk aan te bevelen voor ieder die in de geschiedenis rondom de Tweede Wereldoorlog geïnteresseerd is. Had iedere stad of regio maar ‘een Savenije’!

Kees de Kievid